A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

dar muvaffakıy etsiz olsa bile, kendisi ve İşet daha sag iken, Rusların zavallı Kazaklara büsbütün musallat olamıyacağını söylemektedir ¹²⁴) :
Kazak Bozkırının idaresi hakkında. 21 ilkteşrin 1868 kanunu («Stat»)nun ilân edilmesi dolayısıyla, JJral vilâyetinde tekrar isyan hareketleri haşladı. Ozaman Khıyva hükümdarı olan genç Mehmed Rahim Han, kendi memleketinin başına gelmekte olan tehlikeyi gö­rüp, Kazakistan meselesine çok ilgi gösterdi. İstiklâl taraftarı olan Ka­zaklar, Khıyvaya dayanarak, Rus taraftarı olanlara karşı tehditte bu­lunuyorlardı. 1868 yılında Qazalı*da rus tümen (üyez) mutasarrıfına muavin olan Kâtiboğlu Biketey’e, Kazakların bir şâiri, «Beş Kala (ya­ni Khıyva) dan asker ve kalpağı sorguçlu sultan gelirse, sana ne yapa­cağımızı biliriz. Ozaman sultanın elinde yük çekmektense, şimdiden ölüm şerbetini içmek senin için daha iyidir» demiştir ^12ü).
İşet, daima Khıyva ile münasebette bulundu. Güçlüğe uğrayınca Khıyvaya geçerdi. Kendisine dair söylenen destanlarda Arka nın, T*ur~
^r-') Arqada qaldı eşim İşet değen + Er Nazar ketip idi Beket değen -f Sorı bar mandaymda sorlı Qazaq -f- köresin eli kagat pişet değen + Qoymaydı men ölgen son mmav Orıs -f köresin on öyg’ ondıq iseptegen Qısımman bil Orıstın astım Buqar -f- barında cer şıqqannm su alganday + aldınıda qay tuvgan bar quvangaday ?
Yani: «İşet adındaki arkadaşım Arka*da kalmıştır. Gerçe Er Nazarla Bıket gitmişlerdir. Talihsiz Kazağın alın yazısı o olacak ki, daha üzerinde «piçet» (yani Rusların mührü) olan kâğıtlar göreceksiniz. Bu iRus, ben öldükten sonra da bizim milleti rahat bırakmıyacaktır. Göreceksiniz, ev başına bir onluk (on ruble) vergi kesecektir. Bu Rusun kıyıcılığına ve baskısına dayanamadan Bukhara ta­rafına geçtim. Dünyanın bütün karasını su • (tufan) basmış gibi bir haldeyiz. Önümde de teselli verecek ne gibi bir tuvgan {= tuğyanı durduracak sed) var?».
i--"») Beketay sındı çın Orıs -f qılıp cürsün caman is -f- Avragı ursuıi atandın -}- Bes Qaladan qol şıqsa f qarqar‘alı qan şıqsa -f öz basına tüser küş-h mun içkençe kiyrendi iç.
Yani: «Beketaya benziyen hakikî bir Russun sen! Yaptıkların hep kötü iş­lerdir. Seni, atalarının ruhları vursun! «Beş Kala»dan Khorezmden) ordu çı­kar ve tacı sorguçlu han gelirse, başına ne gibi belâlar geleceğini bilmelisin. Ozaman bizim elimizde bun (=kedeı\ sıkıntı «bunalmak» masdarı bundandır) içeceğine şimdiden zehir iç de geber».
[Khorezmi «Beş Kala» yani «Beş Şehir» diye adlandırmak, bu ülkenin bir zamanlar başlıca beş büyük şehirden ibaret olduğu eski zamanlardan kalma bir gelenek olduğu şüphesizdir. Bu ada, eski Özbek vak’anüvislerinde de Taşlan­maktadır.]
gay, Yayık, Or ırmakları boylarının güzel ve zengin yaylalarını Rus işgali sonunda bırakmağa mecbur olup, Aral Gölünün doğu ye batı­sındaki ıssız çöllerde geçirmeğe mecbur kalan Kazaklara hayatın ne kadar ümitsiz göründüğünü, Aral Gölünün batı kıyısındaki Kübü dağı üzerinden, Aral cenubundaki Konrat. sınırında görünen Küîmekir da­ğının, insana nasıl acı bir tesir bıraktığı, Amu Derya deltasında ka­mışlar arasında yoksullukla geçinen zavallı Karakalpak ve Özbeklerin çadırlarının, arık ve küçük at (tubur) larmın ilerisi için ne derecede . kötü fikirler verdiği, Arkada zengin efeler tabakası münkariz olup, kaygısız yaşayan ellerin çırçıplak kalacağı tasvir edilmektedir ^rj0) Böy ­le bir istikbal beklediği halde, yine Ruslara itaat eden Elim uruğu, Konrattan (yani Khıyva tarafından) yardımcı asker geldiği takdirde Ruslara karşı isyana iltihak etmeğe çağırılıyor. Çünkü onu, Ruslar yine Arkadaki zengin yaylalardan atacaklar, vilâyetlere sığmıyan altı kol­dan ibaret bu büyük uruğu, Sır boyundaki bir avuç yere sıkıştıracak­lardır¹-⁷).
¹~^r>) Közüme cavday körünür + Qaraqalpaq men Özbektin 4- qatarîap tikken şadırı -f albıs künde caldamas -f otuz künde kündemes -J- carimin ealgız lobin -f- Mında turup adam mal baqsa -f- mal baqqan minen ne gılır -f car- qırap bir kün caz şıqsa -f- Külmegirdin Kökşını -j- Kübü Tavdan körünür 4- körüiıse könlim bölünür + kökiireğim eğilir -f közümnün cası tögülüı* 4- qabır- gam qattı sögiilür -f Arqa’dan şıqqan seri sal -f qolunan keter tüye mal 4- avzman keter caya cal.
Yani : «Karakalpak ile Özbek fukarasının sıralıyarak kurdukları çadırla­rını, yoksul köylünün altmış günde bir defa istirahat etmiyen, otuz günde bir oela günlük istirahatını görmiyen tek beygirini göz önüne getirirsem, bunlar tenim üzerime hücum eden düşman gibi dehşet veriyorlar (yani istikbalim böyle karanlık görünüyor). Böyle ıssız bir yerde insanın, hayvan beslemesinden ne çıkar? İlkbaharda açık havada güneş aydın olarak çıktığında Külmegiı* dağıma Kökşın denilen (ıssıs sırtları) Kübü dağından görünür. Bunu gördüğümde kal­bim parçalanır, göğsüm sıkılır, gözlerimden yaş dökülür, arka kemiklerim sökü­lür gibi oluyor. Arka’dan çıkan zengin şövalyeler (efeler, dadaşlar) tabakasının elinden malı, devesi ve ağzından yağlı, yele giderek münkariz olur.»
[Seri Kazaklarda şövalye,dadaş, efe, güzel giyinen aristokrat demektir. Sal da zarif, biraz garip elbiseler giyerek gezen, musiki ve şiirden anlıyan, şakacı, bilhassa kızlar arasında dolaşmasını bilen adamlara denir ki, bunlar hep, milletin refahlı zamanlarında bulunmuştur. Caya atın sırtı, cal^ yele dernektir ki burada, at etinin en değerli ve tatlı yerleri anlamına gelir.]
^]-^T) Qonrattan qol sıqsa -f tartmbay kümek berinder -f akhır qalar bu
Filhakika Sır Derya boyunda evvelce Rus tabiiyetini kabul eden uruklardan 10.000 ev 1868 yılı sonunda ,Rustan ayrılıp, Khıyvaya tâbi oldular. Şimdiki Ural vilâyetindeki Kazaklardan Çekli (r=Çektı, uruğu da. İşetin oğlu Nazar. Tabın uruğu Canbek adlı beğ idaresinde IChıyvadan yardım alarak Ruslara karşı isyan ettiler. Khıyvâ hanı Ku- _iek adi. bir başbuğun idaresi altında 6.000 kadar asker gönderdi. O dar Ural vilâyetinde Çoçqa Köl civarına kadar gelip, Kazaklara yar­dımda bulundu. Bunlar İlek ve Orenburg üzerine yürüyeceklerdi.

1. 
   ev kadar Kazak zikri geçen sultan pravitel Arslan Cantunn ın Rus ordusunda «yasavul» rütbesinde zabit olan oğlu Han Alı Sultanın idaresinde Khıyva tarafına geçmişlerdi. Fakat Ruslar gidenlerin top­raklarını derhal işgal edecek olduklarından, bu oymaklar geri dön­meğe mecbur oldular. İhtiyar İşet, bu defaki vak’alarda ihtiyatlı dav­randı Orenburg valisi Krejanosvki, 1869 yılında, işetin yanına Oren­burg vilâyetinde pek itibarlı olan Doktor Süleyman Baturşın. «») gön­derdi Batursın da, onu isyana iştirakten alıkoyabildi. 1869 yılının ha­ziran ve temmuz aylarına doğru Ural vilâyetindeki başkaldırma gittik­çe genişlemeğe yüz tuttu. İsyana saik olanlar: Dus oğlu Ilkhas, Molla. Âlimcan, Candevlet ve Busurman adındaki kimselerdi, işetin og u a, _zar da onlarla aynı düşüncede idi. Ural valisi general Verevkin bu hareketleri yatıştırmak için, Khobdo, Kiyile, Şili, Aç. Uyıl ırmaklar, üzerinde ve Uyıl ırmağı kıyılarında yaşıyan oymaklarla epey meşgu^ oldu Fakat albay Rukin kumandası altında gönderdiği rus tenkil küv­eti Aday uruğu tarafından yok edilip, kumandan Rukinin kendisi de öldürülmekle bu tedbirler de boşa gitti. Nihayet. Orenburg umumî va­lisi .general Krejanovski, Kazaklar arasında sözü geçen Tatar uleması ve Kazak sultanlar, vasıtasıyla tesire çalıştı. Sterlibaştan Harras Işan. Sultan Muhammedcan Baymehmedov, rotmister A. Seydalm ve diğer­le™, isyanda olan uruklara gönderip, öğüt verdirdi. Fakat 1870 yılı­nın mart-mayıs aylarında da isyan yatışmamış». Arslan Cantunmrt oğlu Han Ali (Kanal. ?ahut Kanay) Sultan bunlara iltihak edip, ken-
   

çoms -f bil qonıstan ketken son + Sır boyına cetken son + Arqa*ga sıymas altı Elim + Ons’tan qısım körgen son + alaqanday cerge sıyarsm.
Yani: «Kofiratlardan ordu çıkarsa çekinmeden yardım ediniz. Çünkü bu .konuş» yani yurtlar, bir gün bırakılmak gerekecektir. Bu (konuşlardan ayrılarak Sır boyuna vardıktan sonra, bütün Arka’ya (Kazakistanm orta sırt vilâyetlerine) ı.ığışamıyan kalabalık altı oymakl. Elim’ler, Rustan baskı gördükten sonra, art* avuç içi kadar bir yerde barınmak mecburiyetinde kalacaklardır.»