A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

şiirler Kine Sarıya ait manzum destanının.*.
k
Aqm tarafından söylenen sonunda bulunur.

Burada ezcümle şöyle denilmektedir.

Togamı küçtü er edi	+
ıqbalı cürgen er edi	+
ablaylatıp at qoyıp	d^-
köp sargaytıp kelmestey	+
Tulpardan saylap at minip	+
cem ornına bal berip	+
basqın qalın cav cetse	+
Kinekemdi qaldırıp	+
Canın qayda cay tabaı*	+
könliiî qayda cay tabar	+
qoldın korki bulama	+
Culduzdun körki bolama	+
Qaraçıda ne küy bar	+
Kine Sarı, Navruzbay	4-
Khalq iyesi khaııdardı	+
çekirtkege talangan	4*
Cabalaqtan seskengen	+
Khandarınan ayrılgan	+
Qayran esil khandardı	+
Kine Khannın tuşunda	+
cavdı casqap capırıp	• +
abılaylap at qöyıp	+
khanımızdan ayrılıp	+
körüngennen qorgalap	+
özimiz çapqan Suztaq^,ta	+
Kine Sarı kitken son	+
Navruzbay Torö kitken son	+
Bulbulday sayrap cür edik	+
azganımiz emespi	+
Artında qalqan cçtim el	+
akhırır.da alevmet	. +

iyimdi bala tuvdırgan altındı qılıç buvdırgan duspandı körse quvdırgan Kine Khan sağan ne boldı? dorbadan cemin cegizgen qısırdın sütin emizgen alıp da çıgar degizgen Kt)K Borul sağan ne boldı? çatanda Cabbar bolmasa? körüvge devlet bolmasa? davıl kerney bolmasa? içinde bir ay bolmasa? aybarlı qanı bolmasa? qol basında bolmasa: qalay etsem men barmı? qırgavılda cön barmı? calgız qazda ün barmı? qaraça üyde sın barmı? endi bir körer kün barmı? qart buuraday caradıq, cavgan qarday buradıq, düspannıri âldın öradıq, çil bogmday taradıq, kişi avzıııa qaradıq,
Şarttan aqıl suradıq,
. iyesiz qaldı tagımız, bastan taydı bağımız, baylandı tilmen cağımız, qqyçıdan sındı-lau sağımız? kelispedi-au sanımız, osmday boldı qalımız^lıs)
ııs) Nisembay Aqın, Kine Sarı Navruzbay, Basıgara oğlu neşri Moskova 1923, s. 67.
Bu Türkiye türkçesiyle şöyledir : «O, sanki giyimli olarak doğmuş gibi iri; gövdeli, güçlü bir erdi. Açık olan ikbali, beline kılınç bağlamıştı. Savaşlarda düş-' manı görürse «Abılay» uranını salarak düşmanı kaçıran ve kovalıyan birisiydi. Bizi çok özleterek sarartıyorsun. Kine Han! Sana ne oldu?
Tulpar (=vahşi atlar) arasından seçerek ata binen (Kine Han) atının yemini torbadan yedirmişti (yani atını otlatmağa göndermeyip evinde elde terbiye etmiş­ti). Bazan atma yem yerine bal vermiş ve kısır kısrağın sütünü emzirmiştir. Kalın düşman bastığında o bizi kurtarabilir dedirten sen «Kök Borul» (Kine Sarının sevgili atı) Kine Ekeni bırakmışsın. Sana ne oldu?
Kalbinde Cebbar Allahın yadı olmazsa, senin ruhun nasıl dinlenir? Görüp haz duymak için bir devlet olmazsa gönlün nerede avunur? Davul, kerııey (=z musiki) olmazsa askerin ne güzelliği olur? İçinde bir ay olmazsa yıldızların ne güzelliği olur? Azametli, yavuz bir hanı olmazsa tebaanın hayatında ne gibi bir âhenk olabilir? Kine Sarı ile Navruzbay ordunun başında bulunmazsa (o ordudan ne çıkar?).
Halkın sahibi olan hanları tarifte ne kadar mübalâğa edersem edeyim, yine «men» (ayıp) sayılmaz. Çekirge tarafından talan edilmiş kırgavul (=: süğ- İün) kuşundan ne çıkar? Yapalak (puhu) kuşundan korkmuş olan tek kazın ne gibi ikbali olabilir? Bunun gibi, hanlarından ayrılmış olan tebaanın ne gibi şeref ve haysiyeti olabilir? (Hatıraları) kalblerimizi okşayan o asil hanları bir. daha görebileceğimiz günler acaba gelir mi?
Kine Hanın zamanında (seferlerin güçlüklerine dayana dayana) yaşlı buğ­ra (= erkek deve) gibi idman ettik (gövdelerimiz sertleşti). Düşmanı görünce onu basıp ezmek için kar fırtınası gibi çullamrdık. «Abılay» diye uran salıp, rusu gibi her tarafa dağıldık, perişan olduk; gözümüze görünen korkuluktan korkarak, başkalarının sözüne bakar olduk; vaktiyle çaptığımız Suzak kasabasın­daki «Sart»lardan akıl soracak hale düştük.
Kine Sarı gittikten sonra, tahtımız sahipsiz kaldı. Navruzbay Töre gittikten sonra, talihimiz başımızdan gitti. Bülbül gibi ötüp yürürdük, şimdi (Rus esare­tinde) dillerimiz ve çenelerimiz bağlanmış bir haldedir. Tam bir iflâs, daha tıe olabilir, ki millî şerefimiz bir koyçı (yani. Kırgız manapı) elinde berbat oldu. (Han öldükten sonra) yetim^ kalan el! görsene hesabımız tutmadı. Sonunda ey millet halimiz bu oldu».
ilk önce, Kine Sarı, yalnız Kazak millî kahramanı sayılırdı. Şimdi :se, bütün Türkistanm millî kahramanı oldu. Karatavda ve Çu boyun- 5İ!L^Â^ne S^arI> büyük babası Abılay m çağında olduğu gibi, Kazak usu­lüne göre devlet makinesi de kurmuştan -Khıyvali ustalara tüfek yaptı­rıyordu. Talaş ve Çu havzalarında 500 kadar evi, ordunun yiyeceğini sağlamak için,; ekime memur etmişti. Kazakistanda ciddî bir büküme^-
l„i„ sayısını, yi.M.ıin _m,l„„n, ıı Mıluldü*.. an-
di yanında eski hanlar gibi muntazam vak an»»»ler ₀l_salard.,
1 asılıyor Çu havzasının Kırgızları Rus teşvıkatına k P ’ ■
_Kt: S.l, Yadisad. **!« bir büküme. bu™., va Orenburg sınırından Türkıstana hareketlerini epey
_mu? olabilirdi. ^ _{Kine s} R_usl_ara yenilip, Yedisuya çe-
Kine Sandan Sonra
Gölü şimalînde y.ş.y.n büyüt Çekli ışn*»»» batı bolnm» *"^k"
Si. İse, Bal,™. KtoZe
İdaresinde olup, Ruslara itaat: e^me ^ Khıyvaya tâbi olmak
tâbi sayardı. Cankhoca ise ne o an a, ^ ^ Sarının taraftan
istemez, ancak Kazakistanm istiklalim ^{ıster 1} _kelldÎ8İnc yardıma gel- idi ; ona kızını vermişti ve Suzak kuşatmasında tenM V misti¹¹⁹). 1846 da açlıktan dolayı Kine Sarının ışı _Cankhoca R_Us-
ledikçe, bir 'taraftan Khtyvahlar tarafından Cankho^ ^
laTİa anlaştı ve ,847-1851 yıllan arasında, S.r^Dery ^ _w
ların kuvvetlenmesine yardım etti. a ettiklerini, hakikî
kaç Kazak zengininin menfaatim ve ra Kazakları yerle-
îLd- be. eidden = .««■“ ^“nl. Kbıy-
rinden sıkıştırarak çıkarmak yoluna gır _tekrar Rusyaya karşı
va ve Bukhara ile münasebete gmşıp, 1»3 1 de ^ ^ _ _ma„_a. isyan etti. Gayet zepgin olan g-khoca 1 880 y.-
nnı Sır Deryanın cAıubuna. Kuvan Uery ₎ Sultan taraf.n-
İmda, Ru» ^hiznneh"^{de b}’J_c^"₁₂«₎^ardurmaksızın Ruslarla çarpıştı. Hak-
may^tUıtrinf iLl ve kasabaların yapılması içm de
zzzz.z:rzî.^b,-Tdr.._nds»
Kazakları angarıya işlerinde kullanmalarının, Cankhocayane kadar ağır geldiği zikredilmektedir:
Keşegi Irayımdı saldırganda 4* bil Ons Musulmanga or qazdırgan -}- ol orın lar qazdırmay ken qazdırgan -j- eğinin ala cazda ektirmegen + söyttiyeüp pu- qaranı' köp cazgırgan 4- Arqadan Orıs kelse Irayım dep 4- aldman Caken şıqtı (jiraym dep 4- cerimd’ alıp orın dağı qazdırgan son 4" cav bolmay ne gılganday turaym dep 4" Can Qoca qalmadı Sır qonıstı '4- oğlına bu Qazaqtın köp bolıstı²⁶²).
Yani: «Dün (yani geçende) bu Rus, Rayım kalesini yaptırırken oradaki Müslümanlara dar değil, geniş bir hendek kazdırmıştıı*. Yerli Kazaklara ekinle­rini ilkbaharda, daha karlar eriyip bitmediği zaman ekmeğe müsaade etmemiş olduğundan yoksul ahaliyi çok belâlara uğratmıştır. Rus, Arkadan (yani Kaza­kistan ortasında Ulu tav tarafından) Rayim nerede, diye gelmekte işe «Cake’n» (~ Can Qoca eke’n)de onları kırıp süpüreyim diye önlerinden çıkmıştır. Yerli halkın toprağını alıp onlarla üzerine kale istihkâmlarını bile yaptırmakta -oldu­ğunu gördükten sonra, Can Qoca «ben ona (Rusa) karşı taarruza geçmeden nasıl rahat oturabilirim» dedi ve elinde kalmayıp Sır (Derya) ırmağına kondu ve Ka­zak oğullarını himaye ederek çok uğraştı.»
Iset Batır, Cankhocadan sonra da isyanı devam ettirdi. Sonradan Rusyanın İstanbul elçisi ve dahiliye nazın olan graf Ignatiyev, 1851 de elçilikle Khıyvaya geçerken, Üstyurtta İşet Batırı görüp bir çok vait ve hediyelerle Rusyaya itaate çağırdıysa da, başaramadı. İşet, bilâkis Cankhocanm isyanı zamanında Rus tarafında çalışan ve yanında Rus muhafız taburu bulunduran «sultan-pTavitel» Arslan Cantürin ²⁶³) i, ) 855 te İlekbaşı lsembay iadlı yerde öldürdü ve Perovski’nin Albay Kuznetski idaresinde gönderdiği tenkil kuvvetlerinden kendisini mu­vaffakiyetle koruyabildi. Rus ordusu heyetinde gönderilen Başkurt ala­yındaki bazı Bş^kurt subaylarıyla gizlice anlaşıp, Barsuk Bukha- nına ıçekildi²⁶⁴). Sonra Üstyurtta Asmantay-Matay gölleri etrafında yaşayıp, Rusların taarruzlarım püskürttü. Ruslarla olan savaşların bi- ıinde, Cankhocanm arkadaşlarından Er Nazar ve Biket adlı hatırlar, Ruslara tutsak düştüler. Cetiruğ, Elim ve Şuman urukları, Ruslara itaat ettiler. Bundan çok müteessir olan Cankhoca, kendi şiirlerinde, ne ka-