A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Kaliy-natriyli dala shpatlari
Kaliy-natriy dala shpatlari nordon, o ‘rta va ishqorli magmatik 
jinslarga uchun mansub minerallar hisoblanadi. Kimyoviy tarkibiga 
binoan kaliyli dala shpatiari (ortoklaz, mikroklin) K[AISi
3 0
8] va 
natriyli 
albit 
Na[AlSi
3 0
s] 
laming 
bir-birlari 
bilan 
turli 
munosabatdagi qattiq izomorf aralashmalarini hosil qiladi. Kaliyli 
dala shpatlari ichki tuzilishiga ko‘ra monoklin-sanidin, ortoklaz va 
triklin-mikroklin va anortoklaz qatorlarini hosil qiladi.
O rto klaz - tarkibida K20 16,9%, A120 3 18,4%, S i0 2 64,7% 
hamda biroz Na20 , BaO uchraydi. Monoklin singoniyali, ko‘rinishi 
monoklin-prizmatik, kristallar qiyofasi prizmatik hollarda mavjud. 
Tabiatda shishadek yaltiroq, shaffof, ba’zan och pushti. Qo‘ng‘ir- 
sariq ranglarda topiladi. Uning qattiqligi 6-6,5, ulanish tekisligi 
(001) va (010) bo‘yicha mukammal.
Mikroklin 
- kimyoviy tarkibi ortoklazga o ‘xshash. Triklin 
singoniyali, simmetriya ko'rinishi pinakoidal. Mayda, o ‘rta va yirik 
donador 
kristallari 
nordon 
intruziv jinsiarda 
va 
ulaming 
pegmatitlarida yirik agregatlar holida topiladi. Odatda rangsiz, 
shaffof; yashil turi “amazonit” deyiladi. Uning qattiqligi 6-6,5; 
solishtirma ogMrligi 6-6,5. Ortoklazga o ‘xshash nordon va ishqorli 
intruziv jinslar va pegmatitlarga mansub mineral hisoblanadi.
Felshpatitlar
Bu 
guruhga 
kiradigan 
minerallar 
kremniy 
oksidiga 
to ‘yinmagan, kaliy va natriyga boy bo'lgan magmalardan yuzaga 
keladi. Bu guruhga nefelin, leysit, analsim, nozein, gayuin va 
sodalitlar kiradi.
Nefelin 
- Na,K[AlSi30 8]. Nomi yunoncha «nefeli» - bulut 
so‘zidan kelib chiqqan. U HC1 da osonlik bilan parchalanib,
129

---

bulutsimon kremniy oksidi hosil qiladi. Nefelin geksagonal 
singoniyali, simmetriya ko‘rinishi geksagonal-piramidal, ishqorli 
magmatik jinslarda xol-xol bo‘lib yuzaga keladi. U rangsiz, odatda 
kul rang, sarg‘ish, yashilroq tuslarda topiladi; shaffof, shishadek 
yaltiraydi; singan joy lari yog‘langandek ko‘rinadi. Solishtirma 
ogcirligi 
2,6; 
qattiqligi 
5 -6; ancha m o‘rt. Nefelin deyarli 
kremnezyomga kam bag‘al jinslarda-nefelinli sienitiarda va ularning 
pegmatitlarida keng tarqalgan. Intruziv jinslarda ishqorli piroksenlar 
va amfibollar bilan bir paragenetik assotsiatsiyalarda uchraydi.