A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

V erm ikulit-
(M g^e)2[(SiAl)4O10]
(0H)-4H20
Nomi 
yunoncha 
«vermikulus»— 
chuvalchang so'zidan kelib chiqqan
Nefelin -
Na,KfAlSi3Ogl
Nomi yunoncha «nefeli» - bulut so'zidan 
kelib chiqqan
Leysit 
- K[AlSi20 6]
yunoncha «leykos» - “och rangli” degan 
ma’noni anglatadi
Nazorat savollari
1.
Silikatlar qanday belgi bilan guruhlarga ajratiladi?
2.
Silikatlar asosiy guruhlarining nomi.
3.
Olivinga ta’rif bering.
4.
Granatning turlari.
5.
Sirkon va sfenga ta’rif bering.
6.
Disten qanday aniqlanadi?
7.
Berill va uning turlari.
8.
Turmalin uchun xos belgilar.
9.
Talk qanday aniqlanadi? Uning ishlatilishi.
10.
Muskovitning ishlatilishi.
11.
Glaukonitning genezisi.
12.
Gillning minerallari?
13.
Xrizokollaning rangi.
14.
Dala shpatlari.
15.
Nefelin qaysi jinslar uchun xos?
131

---

11-bob. NAZARIY GEOK1MYO
11.1. Geokimyo fanining nazariy asoslari va amaliy
geoknnyoning atama va tushunchalari
Kimyo fani moddalami va ular asosidagi o ‘zgarishlami 
chuqur 
o‘rganadi. 
Kimyoning 
mustaqil 
fan 
sifatida 
o ‘rganilayotganiga 200 yildan oshdi. Chymeia - so‘zi kuyish, 
tindirish m a’nosini beradi. Bu so‘z qadimgi sharq tabiblari -
farmatsivtlarini o ‘simliklar asosida dori moddalari tayyorlash 
jarayonlarida alkimyogarlar tomonidan tilga olingan.
Boshqacha fikrlarga ko‘ra, alkimyo so‘zining ildizi “kxem” 
yoki “chemi” balki “chima” — “kora tuproq” yoki “qora yurt” 
m a’nosini anglatgan. Qadimgi Misrda kimyogarlar oltin oladigan 
ustalar deb yuritilgan. Ulami rudalardan turli metaliar oladigan 
sehrgarlar deb ataganlar. Qadimda kimyogarlar o ‘z faoliyatlarini yer 
boyliklarini o'rganishga bag‘ishlaganlar. Shuning uchun ham kimyo 
yer to ‘risidagi san’at deb qaralgan. Kimyogar esa yerdan turli 
metallar oladigan san’atkor deb hisoblangan.
lnsonlar juda qadimdan oltin, kumush, mis, tem ir va 
metallami ajratib olishni bilganlar. Musallas, sirka, dori-darmon, teri 
oshlash, matolami bo'yash. bo‘yoklar tayyorlash, kulolchilik asosida 
kimyo elementiari yotadi. Ammo nazariy kimyo avval grek 
filosoflari asarlarida, keyinchalik arablar asariarida paydo bo‘la 
boshladi. Arab olimlari va kimyogarlari amaliy kimyoni ancha 
boyitdilar. Jabr ibn Xayon, ar-Raziy,o‘zbek olimlari al-Farobiy, 
Beruniy, al-Xorazmiy, ibn Sino butun dunyoga tanilgan olimlar 
hisoblanadi. Ular turli minerallar, kimyoviy moddalar, o ‘simliklar 
asosidagi turli ajratmalar va hayvonlar mahsulotini ajrata bilishgan 
va o ‘z asarlarida ana Shunday moddalar olinishini bay on etganlar.
XVI asrdan boshlab yadrokimyo - davolash kimyosi paydo 
bo ‘ldi. Yadrokimyo so‘zi grekcha iatros - vrach, doktor demakdir. 
Yadrokimyoning asoschisi nemis olimi T.Parasels (1493-1541) edi. 
Barcha hayotiy jarayonlar kimyo nuqtai nazaridan tushuntirila 
boshlandi. Temir, mis, simob, mishyak, qo‘rg‘oshin, surma va 
boshqa elementlar birikmalarinining dori sifatidagi ta ’siri o ‘rganildi.
132

---

Parasels birinchi marta kasallami davolashda noorganik moddalarni 
qolllay boshladi. Bu vrachlarda kimyoga boshqacha qarashga olib 
keldi. Kimyo amaliyotga keng qoMlanila boshladi.
Yerning kimyoviy tarkibini, kimyoviy elementlaming yerda 
tarqalish va taqsimlanish qonuniyatlarini hamda ularning o ‘zgarish 
sharoitlarini geokimyo fani o ‘rganadi. Bu fan geologiya va 
mineralogiya kabi fanlar bilan uzviy bog‘langan. U kimyoviy 
qonunlarga tayangan holda yer qobig‘idagi foydali qazilmalarni 
aniqlashda katta ahamiyatga ega. Geokimyo fanining shakllanishida 
amerikalik olim F.Klark (1847-1931), Rus olimlari V.I.Vernadskiy 
(1863-1945), 
A.E.Fersman 
(1883-1945), 
o ‘zbek 
olimi 
X.A.Abdullayev katta hissa qo‘shganlar. Yer qobig‘ida tirik 
organizmlar ishtirokida sodir bo‘ladigan kimyoviy jarayonlami 
o ‘rganadigan geokimyoning bo‘limi biogeokimyo deyiladi. Yer 
yuzasining o ‘simliklar va tirik organizmlar bilan egallangan kismi 
biosfera deyiladi.
V.I.Vernadskiy ta’rifiga ko‘ra , biosfera - tirik organizmlar va 
kosmik nurlar bilan qayta ishlangan m a’lum darajada ta’mirlangan 
muhit boMib hayotga moslashgandir. Uning yuqori chegarasi 
(troposfera) 12-15 km balandlikda, quyi chegarasi (litosfera)-5 km 
chuqurlikda joylashgan. Biosfera o*z ichiga atmosferaning quyi 
qismini, gidrosferaning xammasini, litosferaning yuqori qismini 
oladi.