A. Z. Umarov Avtomobillar texnik ekspluatasiyasi

Organizmdagi kimyoviy elementlaming biologik o‘rni
Organizmda makroelemetlammg asosiy vazifasi to‘qimalarni 
hosil qilish, Shuningdek osmotik bosimni, ion va kislota-asos 
tarkibini meyorida ushlab turishdir.
Mikroelementlar esa fermentiar, gormonlar, vitaminlar, 
biologik faol moddalar tarkibiga kompleks hosil qiluvchi yoki 
faollashtiruvchi sifatida kirib modda almashinish, to‘qimaning nafas 
olishi, zaxarli moddalarning zararsizlantirishi kabi jarayonlarda 
qatnashadi. Mikroelementlar qon hosil bo‘lish, oksidlanish- 
ka>tarilish, a’zo va to‘qimalaming oksidlanuvchanligi kabi
201

---

jarayonlarga faol ta’sir ko‘rsatadi. Kalsiy, fosfor, ftor, yod, 
alyuminiy, kremniy kabi makro va mikroelementlar suyak 
tosqimalarinmg shakllanishini ta’minlaydi.
Odam organizmida kimyoviy elementlar miqdorining yosh 
o ‘tishiga qarab o lzgarishi aniqlangan. Masalan, buyrakda kadmiy 
miqdori, jigarda molibden miqdori yosh ulg‘ayishi bilan ortar ekan. 
Organizmda ruxning miqdori jinsiy kamolotga etishish davrida 
maksimal qiymatga etadi, so‘ngra yosh ulg‘ayishi bilan kamayib 
boradi. Yosh ulg‘ayishi bilan organizmdagi xrom, vannadiy kabi 
mikroelementlar miqdori ham kamayishi kuzatiladi.
Organizmda mikroelementlarning etishmasligi yoki ortiqcha 
to‘planishi hisobiga vujudga keladigan turli xil kasalliklar 
aniqlangan. 
Ftoming 
etishmasligi 
tish 
kariysiga, 
yodning 
etishmasligi endemik bo‘qoq kasalligiga, molibdenning ortiqchaligi 
endemik padagra kasalligiga olib keladi. Bunday qonuniyat odam 
organizmida hayot uchun zarur bo‘lgan mineral moddalar 
konsentratsiyasi oshganda zararli ta’sir ko‘rsatadi.
Bir qancha elementlar (kumush, simob, kadmiy va boshqalar) 
zaxarli hisoblanadi, chunki ularning organizmga oz miqdorda kirishi 
ham og‘ir kasalliklarga olib keladi.
Biogen elementlar qishloq xo‘jaligida ham keng qo‘llaniladi. 
Tuproqqa oz miqdorda bor, mis, marganes, rux, kobalt, molibden 
kabi mikroelementlar ko‘shilsa ko‘pgina o ‘simliklaming hosildorligi 
keskin ortadi.
Mikroelementlar o‘simliklardagi fermentlaming faolligini 
oshirib, oqsillar, vitaminlar, nuklein kislotalar, uglevodlar sintezini 
ta’minlaydi. 
Kimyoviy 
elementlaming 
ba’zilari 
fotosintez 
jarayoniga 
ijobiy 
ta’sir 
qilib, 
o‘simliklaming 
o‘sishi 
va 
rivojlanishini, urug4aming etilishini tezlashtiradi. Mikroelementlar 
hayvonlar ovqatiga ham ko‘shiladi.
Turli xil kimyoviy elementlaming birikmalari dori modda 
sifatida keng qo‘llaniladi. Kimyoviy elementlaming biologik rolini 
o‘rganish, ularning biologik faol moddalar- fermentlar, gormonlar, 
vitaminlar bilan ta’sirlanishini aniqlash - yangi dori moddalari 
yaratish imkoniyatlarini kengaytiradi.
202

---

Dengiz va okeanlardagi suvning 200 - 300 m chuqurlikdagi 
yuza qismi harorati o'zgaruvchan bo‘lib? u geografik kenglikka va 
yil fasliga bog‘liq. Ekvatorial mintaqalarda suvning o‘rtacha yillik 
harorati 250S. Shimoliy mintaqalar tomonga qarab harorat 0°S 
gacha pasayib boradi. Haroratga mos ravishda qutb oikalarda 
suvning zichligi maksimal, ekvatorda minimaldir.
Gidrosfera suvlarida kimyoviy elementlaming deyarli barchasi 
mavjud, lekin vodorod, kislorod, xlor va natriy ko‘proq.
Okean yer yuzidagi Quyosh energiyasini qabul qiluvchi va 
yig‘uvchi 
ulkan 
akkumulyator. 
U 
haroratni 
o'zgarishini 
barqarorlashtirib turadi. Suv yuzasining haroratini to‘satdan bir 
necha gradusga o‘zgarishi atmosferadagi jarayonlarga kuchli ta’sir 
etadi. 0 ‘rta va qutb kengliklarida okean suvlari yozda issiqlikni 
akkumulyasiya qilib, qishda bu issiqlikni atmosferaga beradi. Tropik 
mintaqalarda suv yil bo‘yi isiydi va konveksiya tufayli bu yerda 
sovuq va issiq oqimlar paydo bo4ladi. Shu erlarda suv va atmosfera 
haroratlari orasidagi katta farq tufayli siklonlar vujudga keladi. 
Siklonlar geografik kenglikning 5 - 2 0 graduslarida, asosan yoz 
oylarida, okean yuzasida past bosimli zona mavjud bo'lganda hosil 
bo'ladi. Sunday holat suv va havo haroratlarini farqi yuqori 
boMganda (23 - 260S) ro‘y beradi. Hosil bo‘lgan lokal havo 
oqimlari Koriolis kuchlari ta’sirida spiralsimon shakl olib aylanma 
harakatga keladi. Issiq nam havo tepaga harakat qiladi, u shudring 
hosil bo‘lish nuqtasidan o4tib, tomchilarga kondensatsiyalanadi. 
Asta sekin issiq nam havo juda yuqoriga ko'tariladi. Kengayib va 
sovib, bu nam havo sovigan bug‘ holatida saqlanib turadi. Agar shu 
damda tashqaridan shamol ta’sirida qum yoki tuz zarralari kelib shu 
bug‘ga urilsa, ko'chkisimon tarzda bugc 
kondensatsiyalana 
boshlaydi. Boshlangan jarayon natijasida bosim pasayadi. Bu yerda 
borgan sari ko‘p oqimlar hosil bo‘ladi, kondensatsiya jarayoni 
kuchayadi va kuchli shamol hosil bo‘ladi.
Tinch okeanining ekvatorial qismida diametri 200 - 400 km 
ga etadigan anomal yuqori yoki past haroratli dog'lar - oqimlar 
vujudga keladi Bunday oqimlar har ikki -uch yilda hosil bo4ladi.