A. Y. Pentin Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini baholash Tabiiy yo‘nalishdagi fan

Uglerod atomlarining qayerdan kelishiga to‘g‘ri izoh 
berilganmi?
Ha yoki Yo
‘
q?
Ba’zi uglerod atomlari shakardan o‘tadi
Ha / Yo‘q
Ba’zi uglerod atomlari tuz molekulalarining tarkibiga kiradi
Ha / Yo‘q
Ba’zi uglerod atomlari suvdan o‘tadi
Ha / Yo‘q
Baholash mezoni 
Mazkur topshiriqni bajarish uchun o‘quvchilar kimyo va biologiya fanlaridan tegi-
shli bilimlarni yodga olishlari talab etiladi: CO
2
tarkibidagi ba’zi uglerod atomlari 
shakardan o‘tadi, suv va osh tuzi tarkibida uglerod atomlari bo‘lmaydi.

---

– 49 –
Agar o‘quvchilar belgilangan ketma-ketlikdagi uchta to‘g‘ri ja-
vobni (Ha, Yo‘q, Yo‘q) belgilashsa, 
javob to‘liq qabul qilinadi, 
bosh-
qa javoblar yoki javob yo‘q bo‘lsa, 
javob qabul qilinmaydi.
Mazkur savol o‘quvchilarning hodisalarni ilmiy jihatdan tushunti-
rish kompetensiyasini baholashga qaratilgan.
4-savol
Novvoy oshgan xamirdan non yasab, tandirga yopganda bug‘ va 
gaz pufakchalari kengayadi. Nima sababdan gaz va bug‘ qizdirilgan-
da kengayadi?
A Ularning molekulalari kattalashadi
B Ularning molekulalari tezroq harakatlanadi
C Ularning molekulalari soni ortadi
D Ularning molekulalari kamroq to‘qnashadi
Baholash mezoni 
Mazkur topshiriqni bajarishda fizika fanidan moddalarning issiqlikdan kengayishiga oid 
bilimlarni yodga olish kerak: gazsimon moddalar qizdirilganda molekulalarning harakati 
tezlashadi, gaz molekulalari orasidagi masofa ortadi.
Agar o‘quvchilar to‘g‘ri javob sifatida “B Ularning molekulalari tezroq harakatlanadi”ni 
belgilashsa, u to‘liq qabul qilinadi (1 ball), boshqa javoblar yoki javob yo‘q bo‘lsa, qabul 
qilinmaydi (0 ball).
Mazkur savol o‘quvchilarning hodisalarni ilmiy jihatdan tushuntirish kompetensiyasini ba-
holashga qaratilgan.

---

– 50 –
T
irik organizmlarning yashashi uchun energiya zarur. Quyosh juda 
ham issiq bo‘lganligi sababli koinotga energiya tarqatadi. Tirik 
organizmlarning yashashi uchun energiya zarur. Yerda hayotni ta’minlaydigan 
energiya Quyoshdan keladi. Ushbu energiyaning juda kam qismigina Yerga 
yetib keladi. Yer atmosferasi Yerni xuddi choyshabdek qoplab, uning yuzasini 
temperaturaning keskin o‘zgarishlaridan himoyalaydi.
Quyoshdan kelayotgan energiyaning katta qismi Yer yuzasiga atmosfera orqali 
yetib keladi. Yer bu energiyaning bir qismini yutadi, qolgan qismi esa uning sirtidan 
atmosferaga qaytadi. Qaytgan energiyaning bir qismi atmosferaga yutiladi. Buning 
natijasida Yer yuzasidagi o‘rtacha temperatura unda atmosfera mavjud bo‘lmagandagiga 
nisbatan yuqoriroq bo‘ladi. Yer atmosferasi issiqxona kabi ta’sir ko‘rsatgani sababli 
“issiqxona samarasi” atamasi kelib chiqqan.
Issiqxona samarasi yigirmanchi asrga kelib ko‘proq sezildi.
Yer atmosferasi o‘rtacha temperaturasining ko‘tarilib borayotgani ayni haqiqatdir. 
Gazetalar va boshqa davriy nashrlarda ta’kidlanishicha, yigirmanchi asr mobaynida 
temperatura ko‘tarilishining asosiy sababi atmosferaga karbonat angidrid gazining ko‘p 
miqdorda chiqarilishidir.
Anvar ismli o‘quvchi Yer atmosferasining o‘rtacha temperaturasi va atmosferaga 
chiqarilayotgan karbonat angidrid gazi o‘rtasida qanday bog‘liqlik borligi bilan qiziqib 
qoldi.
U kutubxonadan quyida keltirilgan ikkita grafikni topdi.
2.7.
ISSIQXONA SAMARASI

---

– 51 –
Ushbu grafiklar asosida Anvar quyidagi xulosaga keldi: haqiqa-
tan ham, Yer atmosferasining o‘rtacha temperaturasi ko‘tarilishi at-
mosferaga chiqarilayotgan karbonat angidrid gazi miqdorining orti-
shi bilan bog‘liq.
1-savol