A. V. Mavlonov

10.3.4. Konlarni ishlatish jarayonida qatlam va quduqlar haroratini nazorat qilish
Neft uyumlarini qazib chiqarish jarayonida, ayniqsa unga tashqaridan ta’sir g’tkazish qg’llanganda (sovuq suv haydash, termokimyo va shu kabi) qatlamning harorat rejimi ozmi-kg’pmi g’zgaradi. Bu g’zgarish qatlam sharoitidagi suyuqliklarning fizik xossalariga sezilarli ta’sir kg’rsatadi. Xuddi shu sababdan qatlamning geotermik sharoitlaridai chetga chiqish hollarini doimo nazorat qilish lozim bg’ladi.

Qatlamning haroratini g’lchash jarayoni geologik tadqiqotlar majmuasining ajralmas va muhim qismidir, hozirgi vaqtda keng qg’llanadigan qatlamga suv haydash usuli unda muttasil salqin (ilitilmagan) suv ishlatilganligi tufayli haydovchi quduqdar va unga yaqin joylashgan oluvchi quduqdar atrofi haroratini anchagina pasaytirib yuboradi. Bu holat ba’zi quduqlardan neft olish sharoitlarini yomonlashti-radi. Bunday holat g’z tarkibiga parafin mavjud neft konlarida chegara ichi usuli bilan suv haydash qg’llanganda g’zining ta’sirini ko’proq kg’rsatadi. Bunda qatlam sharoitidagi g’ovaklarda parafinning g’tirishi va natijada qatlamning g’tkazuvchanlik xususiyatini keskin kamaytirishi mumkin. Bunga yorqin misol tariqasida Uzen konini keltirish mumkin. Bunday konlardagi harorat rejimini aniq bilmoq va qatlamga ta’sir kg’rsatishning bu rejimga qanchalik ta’sir kg’lamini aniq hisoblash va shunga qarab qazib chiqarish rejalarini tuzish taqozo etiladi.

Oddiy suv haydash usuli bilan qatlam qazib chiqarilganda quyidagicha harorat tadqiqotlari majmuasi bajarilishi taqozo etiladi:

- qatlamga haydaladigan suvning haroratini nazorat qilish, mahsuldor qatlamlarning geotermik sharoitlarining g’zgarishini kuzatish;

- quduqlarda ishlovchi qatlamlarni ajratish;

- haydovchi va oluvchi quduqlarning texnik holatini nazorat qilish.

Qatlamga haydalishi lozim bg’lgan suvning haroratini er yuzasida turib g’lchash katta ahamiyatga ega, chunki u quduqqa qg’yilgan, oz muddat ichida quduq og’zi va tubi harorati tenglashadi va natijada biz tepadagi harorat bilan qatlamga haydalayotgan suvning haroratini oshiraveramiz, quduqlardagi haydash uchun ishlatiladigan er ustidagi suv manbalarining harorati mavsumiydir.

CHunonchi, Uzen koniga haydaladigan dengiz suvining mavsumiy o’garishi 6 dan 28⁰S gachadir. Qatlamning harorati esa 60-70⁰S, demak mavsumga qarab qatlamga haydaladigan suvning harorati qatlam haroratidan 30-60°S farq qiladi.

Maxsus qazilgan yoki kg’p vaqt tg’xtab turgan quduqlarda vaqti-vaqti bilan qatlam haroratining g’zgarish sharoitlarini kuzatish eng ishonchli ma’lumotlar beradi. Tadqiqotlar texnologiyasi va ularning natijalarini solishtirish tabiiy harorat rejimini g’rganishdagi kabidir.

Quduqqa anomal harorat chizig’idan yondoshilsa, dastlabki termogramma bilan hozirgisi g’rtasidagi farq mavjudligi ayon bg’ladi. Ular g’rtasidagi farq (dastlabki va hozirgi termogrammalar) qatlam harorati farqining kg’rsatkichidir. Bunday natijalar ayniqsa otilmagan quduqlarda yaqqol aks etadi. Tadqiqotlar shuni kg’rsatadiki, XIII qatlamga haydalgan suviing eng kg’p ta’siri kg’rilgan qismida harorat 19⁰S ga pasaygan. XIV- qatlamda esa -4,7°S ga pasaygan. Harorat anomaliyasining kg’rsatkichi suv haydash jarayonining muddatiga va suyuqlikning filtratsiya tezlishga bog’liq, haroratning eng past kg’rsatkichi g’tkazuvchanligi yaxshi bg’lgan eng katta qatlam qalinligiga tg’g’ri keladi.

SHuni alohida qayd etish lozimki, anomal harorat fronti siqib chiqarish frontidan orqada qoladi, chunki dastlabki haydalgan sovuq suvlar qatlamga tushgach qatlam harorati bilan ancha iligan bg’ladi. Xuddi shu sababdan yuqori g’tkazuvchanlikka ega bg’lgan qatlamlarda suvning siqib chiqarish xususiyatining uncha kamaymasligini payqasa bg’ladi. Undan tashqari qatlamni haydalgan suv tufayli sovishi har xil g’tkazuvchan qatlamlarga ham ozmi-kg’pmi ta’sirini kg’rsatadi. SHuning natijasida g’tkazuvchanligi kam qatlamlardagi neftning qovushqoqligi ortib, suvning siqib chiqaruvchanligi kamayib ketishi mumkin. Ayniqsa bunday holni sanoat tajriba jarayoni olib borilayotganda payqash va lozim bg’lgan joylarda iligan suv haydashni qg’llash maqsadga muvofiqdir.

Sovuq suv haydash natijasida qatlam haroratining pasayishini oluvchi quduqlarda quyidagicha aniqlash mumkin. Oluvchi quduq suvsiz neft bilan ishlab turganda harorat oqimi pastki mahsuldor oraliqda anomal kg’rsatkichga ega bg’ladi, bunday oddiy sharoitda ishlab turgan oraliqqa nisbatan ortiq harorat bg’lishi drossel effektiga bog’liq. Quduq tepasiga uning tubidan og’ziga qarab harorat sekin asta pasaya boradi, chunki atrofda issiqlik tarqaladi va yg’qoladi. Quduq haroratining pasayishi quduqning debitiga bog’lq. Quduqda suv kelishi bilan uning tubidagi bosim ortadi, demak uning debiti kamayadi. Bunda harorat yuqolishi tezlashadi, demak quduq tanasi bg’yicha harorat pasayishi jadallashadi. SHunday holatda qatlamning yuqori bg’lgan qismida harakat kg’proq bg’lganligi uchun g’sha joyda harorat kg’proq pasayadi va shu joy harakat chizig’ining keskin ichkariga kirganligi bilan ifodalanadi. Pastki qatlam qismini suv bosgach, Drossel effekt g’z kuchini yg’qotadi.

SHuni qayd etish joizki, bunday harorat g’zgarishini nima sababdan sodir bg’lganligini aniqlash murakkab bg’ladi, chunki qatlamda har xil holatlar rg’y berishi va ular g’z ta’sirini harorat kg’rsatkichiga g’tkazish mumkin. Ishlovchi quduq tg’xtatilgach, qatlam ishlagan qismi rg’parasida ichkariga kirgan harorat anomaliyasi hosil bg’ladi. Quduqlardagi harorat tadqiqotlari natijasida jadval va profil xaritalari umumiylashtiririladi va qg’llanadi. Qatlamdagi harorat rejimini g’zgartirishi mumkin bg’lgan boshqa usullar qg’llanganda ham, ular ta’sirini nazorat qilish shu tarzda olib boriladi.

Haydovchi quduqlarda olib borilgan termik tadqiqotlar (ayniqsa tg’xtatilgan quduqlar) qatlamning qaysi qismi qabul qilishligini anchagiga aniq kg’rsatib beradi. Bunday qatlam ishlovchi quduqlar bilan hisoblanganda shuni kg’rsatadiki, biz qg’llagan usulimizdan butun uyum bg’yicha qamrash darajasini (stepei oxvata) chamalashda muvaffaqiyatli foydalanishimiz mumkin. Termometriya usuli qatlamning haqiqiy qabul qiluvchi qismni ajratib beradi, shu vajdan bu usul oqim g’lchash usuli (potokometriya)dan ancha ustunlikka ega. Bu usulga V.A.Lutkov-ning qg’shgan hissasi anchaginadir. Uning tavsiyasiga binoan suv qabul qiluvchi oraliqlarda termogrammalardan botiq qismni ifodalaydi (otritsatelnaya anomaliya temperaturы). Qabul qiluvchi oraliqlar chegarasini aniqlashda shunga e’tibor berish lozimki, harorat botiqligi quduq tanasida va pastga davom etaverishi mumkin, chunki unga metalning hamda suyuqlikning nssiqlik yutuvchanlik xususiyatlari g’z ta’sirini kg’rsatishi mumkin.

Haydovchi quduqlarda vaqti-vaqti bilan harorat g’zgarishlarini chazib borish va ularni bir-biri bilan solishtirish qatlamning ishlash rejimi tg’g’risida aniqroq tushuncha olishga yordam beradi.

Harorat sharoitini quduqlarda tadqiq qilish ularning texnik holatini g’rganishga ham yordam beradi. Buning natijasida sifatsiz tsementaj qilingan va suvli qatlamlarda suv kelishini aniqlash mumkin. SHunday holatning quduqda mavjudligi aniq qilinishi lozim bg’lgan ishlarni muvaffa-qiyatli qg’llashda katta ahamiyat kasb etadi, hamda quduqning deffektli joylarini tuzatish lozimligini kg’rsatib beradi.

Ishlovchi quduqlarda termometriya natijasida boshqa joydan kelayotgan suvni aniqlash mumkin bg’ladi. Bunday tadqiqotlar suv tarkibini g’rganish bilan birga olib borilsa, nur ustiga nur bg’ladi.