A. V. Mavlonov

10.3.3. Qatlam bosimi va quduq bosimi

kg’rsatkichlarini aniqlash
Qatlamning bosimini nazorat qatlamning dastlabki (statik) hamda uning hozirgi (dinamik) bosimini g’lchash va g’zgarish holatlarini kuzatish bilan bog’liqdir. Bu vazifalar ishlatish ob’ekti miqyosida yoki uning ba’zi qismlarida hamda uyumdan tashqaridagi mavjud quduqlarda g’lchashlar yg’li bilan olib boriladi. Bunda albatta olib boruvchi quduqlar ma’lum bir texnologik ravishda ishlayveradi.

Qatlam va quduq tubi bosimlarini nazorat uchun g’lchashni tashkil qilishda quyidagilarga amal qilinadi: bosimini g’lchash vaqti va g’lchash orasini asoslash, belgilangan reja bg’yicha quduqlarda g’lchov g’tkazish, olingan ma’lumotlarni umumlashtirish ishlari bajarilishi lozim. G’lchashning davriyligi tuzilishi lozim bo’lgan izobar xaritalari vaqtiga moslangan holda bg’ladi.

Qatlamning dastlab va hozirgi bosimlari neft, gaz hamda haydovchi quduqdarda g’lchangandan tashqari, qatlamning suvli qismida joylangan pezometrik quduqlarda ham g’lchanadi. Ular aksariyat uyum atrofida joylashgan buladi. Kundalik (joriy) bosimini nefti siqib chiqarilgan va g’rnini suv bilan bosgan quduqlarda ham o’lchash maqsadga muvofikdir. Qatlam bosimi tg’g’risidagi eng tg’la ma’lumotga barcha quduqlarda g’lchov olib borilgandagina erishiladi. Lekin qisqa vaqt ichida hamma quduqlarni g’zmash mumkin emas. SHuning uchun quduqlar orasidan g’lchash uchun muvofiqlari tanlanadi. Bular orasida neftli, neft-suvli va suvli quduqlar tanlanishi lozim. Albatta bu quduqlar uyumning butun zonalarini qamragan bg’lishi va olingan ma’lumot umumiy holatni aks ettirishi lozim.

Gaz-neftli konlarda ularning bosimini g’lchash uchun albatta gaz uyumidagi quduqlar ma’lumoti bg’lishi kerak.

Kg’p qatlamli konlarni g’rganishda iloji boricha hamma qatlamlarni ochgan quduqlarda ham g’lchovlar g’tkazilishi maqsadga muvofikdir.

Quduq tubidagi bosimni g’lchash barcha ishlovli quduqlarda olinadi, ular oluvchi, haydovchi quduqlar bg’lishi mumkin. Qatlam bosimini g’lchash usuli qatlamning neft, gaz, suv bilan shimilgan darajasiga, quduqning vazifasiga, ishlatish usuliga, texnik holatiga. Qarab belgilanadi, bluvchi quduqlar ular xoh favvora, xoh gazlift usulida ishlasin, ishlamayotgan quduqlar xoh suv bosgan bg’lsin, xoh haydovchi bg’lsin oddiy usulda-qatlamning g’rtasigacha manometr tushirish yg’li bilan undagi bosim g’lchanadi.

Agar quduq ma’lum texnik sabablarga kg’ra g’z tubiga manometr g’tkazish imkoniyatiga ega bg’lmasa, manometr iloji boricha chuqurlikka tushiriladi va g’sha erdagi bosim g’lchanadi, hamda qatlam bosimi keyinchalik hisob qilib chiqariladi. Bunda quyidagi formuladan foydalaniladi:
R_k = R_o’ + [(N-N_o’) r_s] / 102,
bu erda: R_k-qatlam bosimi;

R_o’-g’lchangan bosim (tushirilgan chuqurlikdagi);

N-qatlam g’rtasigacha bg’lgan quduq chuqurligi;

N_o’-g’lchangan joygacha chukurlik;

r_s-quduqni tg’ldirgan suyuqlik zichligi;
SHuni alohida qayd etmoq lozimki, quduqdagi bosimning aniqligi uni qanday suyuqlik qay darajada tg’latganligani aniq bilish bog’liq bg’ladi, chunki quduqdagi suyuqlik neft-gaz-suv aralashmasidan iborat bo’lib, ularning bir-biriga nisbatini bilish natijaga aniqlik keltiradi.

Pezometrik quduqlarda bosim g’lchovi turlicha olib borilishi mumkin: quduqqa manometr tushirish yoki quduqdagi suv balandligini aniklash, quduqdan suv chiqib turgan taqdirda unish ustidagi bosim orqali aniqlansa bg’laveradi.

Ishlatish uslubi mexanizatsiyalashgan quduqlarda qatlam bosimini g’lchash maxsus kichik g’lchamdagi manometrlar bilan g’lchanib, ular ikki quvur (truba) orasiga imkoni boricha tushiriladi va g’sha joydagi bosim g’lchanadi, sg’ngra yuqorida keltirganmiz formula asosida qatlam bosimi hisob yg’li bilan chiqariladi.

Ba’zi bir hollarda hamma quduqlarda bosim g’lchash imkoni bg’lmaydi, chunki bu jarayon davomida quduqlar ma’lum muddat tg’xtatilgani uchun anchagina mahsulot olishdan qolish mumkin. SHuning uchun ba’zan quduqdagi bosim g’lchashni hisob yg’li bilan ham bajarish maqsadga muvofiq bg’lishi mumkin. Bunda quduqni ishlatishni eng kami barqaror uch rejimda olib borishadi va har birida g’lchangan debit hamda quduq bosimi g’rtasidagi munosabatni ekstropolyatsiya qilish natijasida qatlamning bosimini aniqlash mumkin.

Xuddi shu usulda bir qancha qatlamchalardan iborat ob’ektning har bir qatdamchasining mahsuldorligini ham aniqlash mumkin. Bunda har bir oraliqda qatlamning debiti debitomerlar bilan g’lchanadi, qatlamning bosimi va uning debiti orasidagi munosabat har bir qatlam uchun aniqlanib, oxigrida butun ob’ekt bg’yicha umumlashtiriladi. Olingan ma’lumotni ekstropolyatsiya qilish natijasida qatlamning mavjud bosimi aniqlanishi mumkin. Bu aytilganlar quyidagi jadvalda ifoda etilgan (9-jadval), unda uchta qatlam tg’rt ishlash rejimida tekshirilgan.
9- jadval.

Oluvchi neft qudug’i tadqiqoti natijalari

Rejim-lar	Rk.t., MPa	9,t/sut
		Quduq bo’yicha jami	I-qatlam	II-qatlam		III-qatlam
1	17,50	191	61,2	43	86,8
2	17,66	162	51	35	76
3	17,91	115	35	21	59
4	18,17	69	19	7	43

Gaz quduqlarida ularning mahsulotida kondensat va suv mavjud bg’lmaganda qatlam bosimini quduq tubi bosimi sifatida (albatta tg’xtatib qg’yilgan quduqlarda) quyidagicha aniqlash mumkin:

R_K=R₀(1+0,0000361 r_gN) yoki bosim kg’rsatkichi bg’yycha:
R_k =R_o L^s
S = 0,03415 r_n*N Z_o’.* T_o’ ,bu erda:
R_k-qatlam bosimi, R₀-quduq og’zidagi bosim, r_r-gazning havoga nisbatan zichligi, N-qatlamning chuqurligi, T_o’-g’rtacha harorat, 2_o’-g’sha g’rtacha haroratdagi g’rtacha siqiluvchanlik bosimining koeffitsienti, 1-natural logorifm asosi, L^s-kg’rsatkichni qulaylik uchun maxsus jadvallarda beriladi quduq tubi bosimi barqaror ish rejimida akiqlanadi. Uni bir qancha usullar bilan aniqlash mumkin. Bunda albatta quduqning xolati va undagi asbob uskunaga ham e’tibor beriladi. Favvora, haydovchi, gazliftli hamda mexanizatsiyalashgan quduqlarda ular orqali qatlamta manometr tushirish imkoni bg’lganda asbob tushirish imkoni bg’lmaganda, tushirilgan chuqurlikdagi bosim g’lchanib, haqiqiysi hisob yg’li bilan chiqarilishi. U haydovchi va favvora quduqlarda quduq tubi bosimini hisob yg’l bilan bajarish mumkin. Bunda nasos-kompressor quvurlari orasida sodir bg’ladigan ishqalanishi tufayli yg’qotiladigan bosimni tg’g’ri hisoblamoq taqozo etiladi. Bunda kg’pincha quvurlar orasidagi bosim kg’rsatkichidan (zatrubnoe davlenie) foydala-nish maqsadga muvofiqdir. Albatga bu ishlar quduqda bir xil suyuqlik bg’lgan holda bajarilishi lozim. Agar quduq mahsuloti tarkibida gaz yoki suv bg’lgan hollarda hisob ancha murakkablashadi va shuning uchun lozim bg’lgan tuzatishlar kiritilishi taqozo etiladi.

Gaz quvurlarida quduq tubidagi bosimni topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:

R_qt =R_q.o..e^s,
S=1293*H*10^-9_g
bu erda: R_kt-quduq tubidagi bosim;

 - gazning zichligi;

N - quduqning chuqurligi;

e – natural logarifm asosi;

R_ko-quvurlar orasidagi quduq og’zi bosimi (zatrubnoe davlenie).

Suv haydovchi quduqlar tubidagi bosim quyidagicha aniqlanadi:

R_k.t=R_ko+Nrs/102,
bu erda: r_s-qatlamga haydaladigai suviing g’rtacha zichligi;

R_ko-quduq og’zidagi quvurlar orasidagi bosim (zatrubnoe davlenie).

Qatlam va quduq tubi bosimlari quduqlarga pg’lat sim orqali tushiriladigan maxsus manometr orqali g’lchanadi. Ular bosimning ortishi bilan (yoki manometr quduqning ma’lum chuqurligida tg’xtatib qg’yilganda, g’sha g’zgarishlar maxsus qog’ozga chizib boradi. Manometrlar geliksli hamda prujinali porshenli bg’lishi mumkin.

Keyingi vaqtlarda uzoqdan turib boshqarish imkoniyatiga ega bg’lgan "Potok-5" nomli asboblar majmuasi kg’proq ishlatiladigan bg’ldi. Bunda quduqdar tushiriladigan asboblar bir vaqtniig g’zida bosimdan tashqari uning debitini, mahsulotdagn suv miqdorini va boshqa muhim ma’lumotlarni berishga qodir.

Agar juda aniq ma’lumotlar olingan taqozo etilsa quduqlardagi bosim maxsus pnevmatik manometrlarda g’lchaniladi. CHuqurlikda ishlaydigan nasoslar orqali neft chiqaruvchi quduqlarda kichik hajmdagi maxsus manometrlar quvurlar orasiga tushilib, bosim g’shalar yordamida g’lchanadi. Suvli va ba’zi neftli quduqlarda suyuqlikning dinamik darajasi (quduqni ma’lum darajada tg’latib turgan daraja) yordamida uning bosimi aniqlanashi mumkin. Suyuqlikning kg’tarilgan darajasi exolot yoki pezograflar yordamida bajariladi.

Ishlab turgan gaz quduqlarning og’zidagi bosim (bufernoe i zatrubnoe- ustevoe davlenie) apparaturaga maxsus g’rnatilgan manometrlar orqali g’lchanadi.