A. V. Mavlonov

Neft va gaz konlaridagi suvlar qatlamdagi bosim ostidagi suvlar, qoldiq suvlar, tektonik suvlar, tuproq osti suvlari hamda texnik suvlardir.

Texnik suvlar yoki qatlamga yuqoridan haydaladigan suvlar qatlamni qazib chiqarish jarayonida ataylab haydaladi yoki quduqni burg’ulash sharoitida qatlamga tushib qoladi. Qoldiq suvlar tg’g’risida avval batafsil tg’xtalgan edik. Tektonik suvlar asosan er kesmasida uchraydigan yoriqlarda harakat qilib, ular ba’zan neft va gaz qatlamlarini suv bilan "ta’minlab" qg’yadilar va qatlamda neft-gaz olish sharoitlarini mushkullashtirib yuboradilar.

Qatlamdagi suvlar g’zlarining neft va gaz uyumiga nisbatan joylashishlariga qarab belgilanadilar. Amalda ular quyidagicha nomlanadilar: uyum chetidagi suvlar, uyum ostidagi suvlar, uyumlar orasidagi suvlar, uyum ustidagi suvlar va h.k.

Ulardan tashqari tuproq osti suvlari ham mavjud bg’lib, er yuzasiga yaqin bg’lgani uchun shunday ataladi va erga yaqin birinchi suv g’tkazmaydigan qatlam yuzasida tg’planadi. Qatlamlardagi suvlarning joylashish sxemasi 2-rasmda keltirilgan.

Qatlamdagi suvlarning fizik xossalari. Qatlamdagi suvlarning tarkibida har xil tuzlar erigan bg’lib, uning mineralizatsiyasi 1 g/l dan 400 g/l gacha bg’lishi mumkin. Suvning mineralizatsiyasi 100 g yoki 1 l suvda erigan tuzning miqdori bilan g’lchanadi. Neft va gaz konlari suvlarida erigan ionlarning asosiy qismini 6 ion tashkil etadi (SI, SO²_4, NSO₃ , Sa⁺⁺, Mg⁺⁺), lekin ulardan tashqari yana karbonat ion (SO₂ ) kaliy ion (K+) va temir ionlari (Fe⁺⁺, Fe⁺⁺⁺) uchrab turadi. Qolgan elementlar juda oz miqdorda uchrashi mumkin. SHuni qayd etish lozimki, yuqori mineralizatsiyaga ega bg’lgan suvlar g’ovaklardagi neftni yuvish xususiyatiga kg’proq egadirlar va shu tufayli bunday hollarda neft beruvchanlikning yuqori kg’rsatkichiga zga bg’ladilar. Lekin ulardan ba’zan quduq tubiga tuzlar ajralishi va tg’planish hollari ham kuzatiladiki, bu ishlatishni murakkablashtiradi.

Gazlarning suvda eruvchanligi neftlarga nisbatan kamroq, aksariyat 0,2-0,5 m³/m³ dan 2 m³/m³ gacha tashkil etadi. Asosan suvlarda uglevodorod gazlar erigan bg’ladi. Lekin er osti suvlarida ularning miqdori kg’proq bg’lishi mumkinligini L.M.Zorkin, V.N.Kortsenshteyn, V.A. Borodkin va boshqalar kg’rsatishgan. CHunonchi, G’arbiy Sibir havzasvda har bir 1 m suvda 2-3 m³, g’rta Kaspiy havzasida 4-5 m³ gaz eriganligi ma’lum. YUqoridagi mutaxassislarning hisobiga qaraganda 3-4 km chuqurlikdagn yotqiziqlar orasida Kaspiy oldi havzasida 980, G’arbiy Sibirda 1000, Qoraqumda 86, Qizilqumda 44 trillion m³ gaz borligi aytiladi.

Suvning siqiluvchanligi bosim ostida sodir bg’lib, bosim pasayganda g’z holiga qaytishi mumkin. Bu kg’rsatkich (3-5)x 10⁴ 1/Mpa atrofida g’zgaradi. Gaz kg’p erigan suvning siqiluvchanligi yuqori, mineralizatsiya ortishi bilan u kamayishi kuzatiladi.

2- rasm. Qatlamdagi suvlar.

a- suv, b- neft, v- gillar.

4. 
   1 - erkin yuzali (bosimsiz) suvlar, 2-neftli qatlamga nisbatan yuqorida joylshashgan suvlar, 3-chegaradagi bosimli suvlar, 4-neftli qatlamga nisbatan pastda joylashgan suvlar, 5-neft ostidagi suvlar, 6-yoriq orqali pastdan chiquvchi suvlar, 7-ishlatilayotgan ob’ekt ostidagi suvlar, 8- yuqoridagi chekka suvlar. N - suv darajasining chuqurligi, h - bosim.
   
5. 
   
   

Qatlam suvining hajmiy koeffitsienti uning mineralizatsiyasiga, kimyoviy tarkibiga, erigan gaz miqdoriga hamda bosim va haroratga bog’liq kg’rsatkichdir, u asosan 0,8-1,2 g’rtasida g’zgaradi.

Qatlam sharoitidagi suvning zichligi asosan uning mineralizatsiyasi, qatlam harorati va bosimiga bog’liqdir. Aksariyat bu kg’rsatkich oddiy sharoitdagi kg’rsatkichdan 20 % ga kamdir. Lekin bosimi kam sharoitda hamda kg’p yillik muzlik zonalaridagi er osti suvlarining zichligi oddiy sharoitdagiga tenglashgan, hatto undan ortiq bg’ladi.

Er osti suvlarini V.A.Sulin usuli bilan turkumlash

3-jadval

Suvlarning turi	r a rSl	rNa-rSl rS04	rSI-rNa rMg
I - sulfat natriyli	>1<	< 1	-
II - gidrokarbonat natriyli	>1	>1	-
III - xlorid kaltsiyli	<1	_	<1
IV - xlorid magniyli	<1	-	<1

Qatlam suvining qovushqoqligi uning haroratiga, s¢ngra mineralizatsiyasiga va kimyoviy tarkibiga bog’liq. Aksariyat er osti suvlarining qovushqokligi 0,2-1,5 MPa*c atrofida bg’ladi.

Qatlam suvining sirt tarangligi uning sirtiga ta’sirga nisbatan tura bilish xususiyatidir, va u asosan suvning kimyoviy tarkibiga bogliq. Suvlarga ba’zi bir moddalar qg’shilganda bu xususiyat ancha kamayishi sodir bg’ladi. Bu xossalarni g’rganish ayniqsa suv yordamida neftlarni siqib chiqarish jarayonida juda qg’l keladi.

Er osti suvining elektr g’tkazuvchanligi uning mineralizatsiyasiga bog’liq, chunki yuqori mineralizatsiyali suvlar yaxshi g’tkazgich hisoblanadi. Suvning bu xossasini bilish tog’ jinslarining elektrik xususiyatlarini g’rganishda qg’l keladi.

Keltirilgan bu xususiyatlar er ostidan maxsus usullar bilan olingan suvning namunalarini laboratoriya sharoitida tadqiq qilish usullari bilan aniqlanadi va g’rganiladi. Unday imkoniyatlar yg’qligida esa ularni har xil chizma va jadvallarga taqqoslab g’rganish mumkin.