A. V. Mavlonov

Neftning siqiluvchanligi - unga xos bo’lgan elastiklik tufaylidir. Siqiluvchalik koeffitsienti quyidaga kg’rinishga ega:
ß_n = (1/V) (ΔV/ΔV),
bu erda: ΔV - nefthajmining g’zgarishi;

V - neftning dastlabki hajmi;

ΔV - bosimning g’zgarishi, g’lchami 1/Pa.

Bu kg’rsatkich aksariyat neftlarda (1-3)*10^-3 MPa^-1 atrofida bg’ladi. Bu kg’rsatkich suvning siqiluvchanlik xususiyati bilan birgalikda siqiluvchan suv bosimi tarzida katta ahamiyat kasb etadi hamda aksariyat qatlamni ishlatishning dastlabki davrlarida uni qazib chiqarsh jarayoniga ta’siri sezilarlidir.

Issiqlikdan kengayish koeffitsienti 1°S orasida dastlabki hajmning qg’shimcha ortishiga aytiladi.
_N = (1/V₀)(v/t)
Birligi 1⁰S, aksarnat hollarda u (1-20) 10^-4 1°S orasida g’zgaradi.

Bu koeffitsientga qatlamga issiqlik yoki sovuqlik usullarini qg’llashda e’tibor berish lozim. Agarda qatlamni qazib chiqarishni unga issiqlik yuborish usullari bilan olib borish loyihalashtirilgan bg’lsa, unga jiddiy e’tibor qilish lozim bg’ladi.

Qatlam sharoitidagi neftning hajmiy koeffitsienti qatlam sharoitida gazdan ajralgan 1m³ neft standart sharoitida qancha hajmni egallashini kg’rsatadi.
v_n = V_k.n./V_deg = _n./_k.n
bu erda: V_kn - qatlam sharoitidagi neftning hajmi;

V_deg - neftning gazdan ajralgan hajmi (20°S haroratda va atmosfera bosimi sharoitida);

_qn - qatlam sharoitidagi neftning zichligi;

_n - standart sharoitdagi neftning zichligi.

Qatlam sharoitida neftg’zida ancha-muncha gaz eriganligi va haroratning yuqoriligi tufayli standart sharoitlardan kg’proq hajmni egallaydi. Hajmiy koeffitsient kg’rsatkichi ba’zi hollarda 2-3 ga etishi mumkin, lekin aksariyat hollarda u 1,2-1,8 atrofidagi miqdorga ega bo’ladi.

Bu kg’rsatkichlardan zahiralarni hisoblashda foydalani-ladi. Bu kg’rsatkich va u bilan birga qatlam sharoitidagi gazning hajmiy koeffitsienti neft beruvchanlik koeffitsien-tini hisoblash formulalariga ham kiradi.

Neft hajmining kichrayishi ν
ν = (v_n-1)/v_n *100
Neftning zahiralarini hisoblagan vaqtda qatlam sharoitidagi hajmni standart sharoitaga keltirish uchun hajmiy koeffitsientning teskarisi bg’lgan qayta hisoblash koeffitsienti ishlatiladi.
θ= 1/v = V_deg /V_qn = _q.n /_n
Qatlamdagi neftning zichligi - uning massasining hajm birligiga nisbatidir. Albatta qatlam sharoitidagi neftnnng zichligi standart sharoitdagidan kam bg’ladi va bu 1,2-1,8 marta atrofida bg’ladi. Neftlar o’z navbatida quyidagilarga bo’linadi: engil neftlar - 0,800 g/sm³ gacha, g’rta neftlar - 0,800-0,900 g/sm³ orasida va og’ir neftlar 0,900 g/sm³ dan yuqorilari.

Og’ir neftlarda gaz kam erigan, engillarida esa kg’proq erigan bg’ladi. Farg’ona konlarininng neftlari aksariyat g’rta zichlikka egadir.

Qatlamdagi neftning qovushqoqligi er yuzasidagi neftlardan ancha kamdir, chunki er ostida unda ancha gaz erigan va harorat ham yuqoridir. Bosim gazlarning qovushqoqligiga oz ta’sir qiladi, u ham bg’lsa bosim tg’yinganlik darajasidan ortgandagina rg’y berishi mumkin. Qatlam sharoitida gazning qovushqoqligi er yuzasidangina juda kg’p farq qiladi. CHunonchn, Arlan konidagi qatlamdagi neftning qovushqoqligi er ustidagidan 20 marta, Romashkino konida esa 5,5 marta kamdir. Qovushqoqlik neftning zichligiga bog’liq, uning zichligi ortiq konlarda qovushqoqlik kg’p va aksincha, engil neftlar harakatchandir.

Qovushqoqlik g’lchami sekundda millipaskal bilan g’lchanadi (MPa*s), qovushqoqlik darajasi bg’yicha neftlarni biroz qovushqoq (1mpa*s gacha), kam qovushqoq (1-5mpa*s), qovushqoq (5-25 Mpa*s) va juda qovushqoq (25 MPa*s dan ortiq) turlariga ajratish mumkin.

Dunyo bg’yicha er ostidagi neftlar g’zining qovushqoqlik xususiyati bilan rang-barangdir. CHunonchi, CHechen-Ingush avtonom oblasti bag’ridagi yuqori bg’r qatlamidagi neftning qovushqoqligi 0,2-0,3 MPa*s, Boshqirdiston. Tataristondagi devon qatlamlaridagi neftlarning qovushqoqligi 1-5 MPa*s, Farg’ona vodiysidagi neftlar 1-5-10 MPa*s, Perm viloyati, Boshqirdiston, Tatariston toshkg’mir qatlamlaridagi neftlar 5-25 MPa*s, G’arbny Sibir konlaridagi neftlarning qovushqoqligi 200 MPa*s gacha boradi (Russkiy koni).

Neftning qovushqoqligi uni qazib chiqarish jarayoniga ta’sir qiluvchi ahamiyatga molik omillardan biridir. Neftni qazib olishda iloji borncha uning qovushqoqshligini kamaytirishga erishishga harakat qilinadi. Neft vasuvlar qovushqoqligi g’rtasidagi farq quduqlarni suv bosish jarayonini belgilaydigan omillardan biridir. Neftning qovushqoqligi u mavjud bg’lgan tog’ jinslaridan iborat muhitga va tog’ jinslarining fizik xossalariga ham bog’liqdir.

Neftlarning kalorimetrik xususiyatlarini g’rganish ham ayniqsa qazib chiqarish jarayonida maqsadga muvofiqdir, chunki ularning yorug’likni yutish xususiyati orqali fizik xossalari bg’ladigan g’zgarishlarni (qovushqoqlikni, zichlikni) aniqlash mumkin. Bunday g’zgarishlar fotokalorimetriya usulida olib boriladi va shunga qarab yuqorida keltirilgan g’zgarishlarni chamalash mumkin.

Qazib chiqarish jarayonida aksariyat uyumlarda termo-dinamik sharoitlarning g’zgarishi neftlar xususiyatlarini g’zgartirish mumkin. SHuning uchun qazib chiqarishning dastlabki davridan oxirigacha bg’ladigan g’zgarishlar va ularning natijasi sodir bg’ladigan hodisalarni chamalash hamda avvaldan anglash maqsadga muvofiqdir. SHundagina biz iloji boricha kg’proq neftni er bag’ridan olishga muvaffaq bg’lamiz.