А. Туркманов. “Бухгалтерия ҳисoби” фани бўйича ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисодиёт, 2018 йил, 249 бет. Ғоя муаллифи: иқтисод фанлари доктори, профессор Б. Ю. Ходиев

26
«Soliqlar, boj va majburiy to’lovlarni byudjetga to’lash bo’yicha yuridik shaxslarga berilgan imtiyozlarni 
rasmiylashtirish va buxgalteriya hisobida aks ettirish to’g’risida»gi Nizom. 2002 yil 22 iyunda O’zR Adliya vazirligi 
tomonidan 1155-son bilan ro’yxatga olingan. 

---

158 
«Foyda solig’i bo’yicha xarajatlar», K-t 6410 «Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz» schyoti bo’yicha 
ochilgan «Foyda solig’i bo’yicha imtiyozlar» schyoti. 
Ushbu hisoblangan soliq summasi byudjetga o’tkazilmaydi, balki maqsadli foydalanish uchun 
berilgan soliq imtiyozlari schyotiga o’tkaziladi: Dt 6410 «Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz» schyoti 
bo’yicha ochilgan «Foyda solig’i bo’yicha imtiyozlar», 8840 «Maqsadli foydalanadigan soliq 
imtiyozlari» schyoti. 
8840 – schyotda hisobga olinadigan qonunchilik bo’yicha soliqlardan ozod qilish natijasida hosil 
bo’lgan summa, agar imtiyozli davr ko’rsatilgan bo’lsa, ko’rsatilgan davr oxirida, boshqa hollarda esa 
har yili quyidagi hisobdan chiqariladi: D-t 8840 «Maqsadli foydalanadigan soliq imtiyozlari», K-t 
8520 «Rezerv kapitali» schyoti. 
Maqsadli foydalanish uchun rezerv kapitaliga o’tkazilgan mablag’dan xo’jalik yurituvchi 
subektlar o’zlarining moddiy-texnika va ijtimoiy bazasini mustahkamlash, shuningdek xodimlarni 
moddiy rag’batlantirish uchun foydalanganda 8520 «Rezerv kapitali» schyoti debetlanib tayinlanishiga 
qarab tegishli schyotlar kreditlanadi. 
Soliqlar, bojxona va majburiy to’lovlardan ozod qilinishi natijasida hosil bo’lgan mablag’lardan 
maqsadli foydalanganligini tasdiqlash uchun korxona va tashkilotlar har yili yillik moliyaviy hisoboti 
bilan birga ushbu mablag’lardan foydalanishi to’g’risidagi hisob-kitobini topshiradi. 
Soliq organlari tomonidan tekshirilganda soliqlar, bojxona va majburiy to’lovlardan ozod 
qilinishi natijasida hosil bo’lgan mablag’larning belgilangan maqsadlarga emas, boshqa maqsadlar 
uchun foydalanganligi aniqlansa yoki imtiyozli davr tugaganga qadar import qilingan tovarlar sotilsa 
yoki boshqa tashkilotga berilsa, belgilangan maqsad bo’yicha foydalanilmagan mablag’lar summasi, 
shuningdek, sotilgan mulklar bo’yicha bojxona to’lovlari summasi jarima choralarini qo’llagan holda 
boqimandasi bilan undirib olinadi. 
Soliq organlariga topshirilgan hisob-kitoblarning to’g’riligi va o’z vaqtida topshirilishiga 
korxona va tashkilotlar javobgardir. Qonunchilik asosida soliq to’lovlaridan vaqtinchalik ozod qilish 
natijasidada hosil bo’lgan mablag’larni maqsadli foydalanishga yo’naltirmaydigan korxona va 
tashkilotlarga misol qilib shuni ko’rsatish lozimki, yangi tashkil etilgan korxonalar ro’yxatdan o’tgan 
vaqtdan boshlab ikki yil davomida byudjetga mulk solig’i to’lashdan ozod qilinadi. Ushbu soliqdan 
ozod qilish natijasida hosil bo’lgan mablag’ maqsadli foydalanishga yo’naltirilmaydi. SHunday shart 
bilan qonunchilikka binoan ayrim xo’jalik yurituvchi subektlar boshqa soliq, bojxona va majburiy 
to’lovlardan ozod qilinishi mumkin. 
Hisoblangan boj to’lovlari, soliqlar (QQS to’lovchilar uchun QQS summasidan tashqari) va 
majburiy to’lovlar summasini tovarning sotish qiymatiga ham qo’shmaydi. Bunday xo’jalik yurituvchi 
subektlar har bir byudjetga to’lov turi bo’yicha balansdan tashqari 013 «Vaqtinchalik soliq 
imtiyozlari» schyotida hisob yuritadi. 
Umumiy belgilangan tartibda byudjetga hisoblangan soliq va to’lovlar summasi 013-schyotning 
kirimiga yozib boriladi. Byudjetga hisoblangan majburiy to’lovlar va soliqlar summasi moliyaviy 
natijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettirilmaydi va moliyaviy natijalarni shakllanishiga ta’sir etmaydi. 
Soliqdan ozod qilish imtiyozli davri tugashi bilan soliqdan ozod qilish natijasida hosil bo’lgan 
mablag’lar balansdan tashqari 013 «Vaqtinchalik soliq imtiyozlari» schyotidan chiqim qilinadi. Bunda 
hisobdan chiqarilgan mablag’lar to’g’risidagi axborot imtiyozli davri tugagandan so’ng 5 yil ichida 
korxonada saqlanishi kerak. 
7240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» 
schyotida qonunchilikka binoan vaklotli hukumat organlari qarori bilan to’lashni bir necha yilga 
uzaytirishga ruxsat etilgan soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha byudjet oldidagi uzoq muddatli qarz 
aks ettiriladi. 
Joriy yoki undan uzoqroq davrlarda to’lanishi kerak bo’lgan to’lovlar summasi korxonaning 
kechiktirilgan majburiyatlari deb tan olinadi va ular kelajakda qaytariladi. Bu schyotning kreditida 
tegishli soliq va majburiy to’lovlarni hisobga oladigan schyotlar bilan korrespondentlangan holda uzoq 
muddatli kechiktirilgan to’lovlar summasi hisobga olinadi. 
Masalan, korxonaga qonunchilikka binoan vakolati huquqiy organlari qarori bilan soliq to’lashni 
bir necha yilga uzaytirishga ruxsat etilgan bo’lsa, quyidagicha yozuv bilan rasmiylashtiriladi: D-t 6410 
«Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)», K-t 7240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar 

---

159 
bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» schyoti. 
SHuningdek boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha to’lash muddati bir necha yilga kechiktirilgan 
hollarda 6510 «Sug’urta bo’yicha to’lovlar», 6520 «Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar» 
schyotlari debetlanib 7240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan 
majburiyatlar» schyoti kreditlanadi. 
Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlarning joriy yilda 
to’lanadigan qismi 6240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» 
schyotining kreditida quyidagi aks ettiriladi: D-t 7240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli 
kechiktirilgan majburiyatlar», K-t 6240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan 
majburiyatlar» schyoti. 
Bunday summani joriy yilda byudjetga o’tkazish hisoblanganda 6240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar 
bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» schyoti debetlanib, 6410 «Byudjetga to’lovlar bo’yicha 
qarz (turlari bo’yicha)» yoki 6510 «Sug’urta bo’yicha to’lovlar», 6520 «Maqsadli davlat jamg’armalariga 
to’lovlar» schyotlari kreditlanadi. 
Ushbu summa byudjetga yoki sug’urta organlariga o’tkazib berilganda yuqoridagi 6410, 6510 va 6520 
schyotlari debetlanib, 5110 «Hisob-kitob schyoti» kreditlanadi. 
7250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan foyda solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar» 
schyotida vaqtinchalik farqlarning mavjudligi tufayli vujudga keladigan kechiktirilgan Foyda solig’i summasi 
aks ettiriladi. 
Foyda solig’i bo’yicha xarajat hisob daromadidan hisoblab topiladi, to’lanadigan foyda solig’i esa soliqqa 
tortiladigan foydadan hisoblab topiladi. Hisob daromadi (foydasi) va soliqqa tortiladigan daromadi (foydasi)dan 
olinadigan soliqni aniqlashdagi yondoshishlar orasidagi farqi moliyaviy hisobotda inobatga olinishi kerak. 
Korxonaning hisob siyosatiga binoan hisob ma’lumotlari bo’yicha aniqlangan foyda solig’i 
daromad olish moboynida korxona tomonidan qilingan xarajat deb qaraladi va u tegishli daromad va 
xarajatlar qaysi davrda vujudga kelgan bo’lsa, shu davrda hisoblanadi ham korxonaning moliyaviy-
xo’jalik faoliyati natijalari to’g’risidagi hisobotda aks ettiriladi. Bunda hisob daromadidan hisoblab 
topilgan Foyda solig’i xarajati bilan soliqqa tortiladigan daromaddan hisoblab topilgan to’lashga 
tegishli foyda solig’i orasidagi farq vaqtinchalik farq sifatida hisobga olinib 7250 «Vaqtinchalik farqlar 
bo’yicha kechiktirilgan foyda solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar» schyotining kreditida 
quyidagi aks ettiriladi: D-t 9810 «Foyda solig’i bo’yicha xarajatlar», K-t 7250 «Vaqtinchalik farqlar 
bo’yicha kechiktirilgan Foyda solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar» schyoti. 
Har yili foyda solig’i bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlarning bir qismi Foyda solig’i bo’yicha 
kechiktirilgan majburiyatlarning joriy qismidek 6250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan 
foyda solig’i bo’yicha majburiyatlar» schyotida quyidagi aks ettiriladi: D-t 7250 «Vaqtinchalik farqlar 
bo’yicha kechiktirilgan foyda solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar», K-t 6250 «Vaqtinchalik 
farqlar bo’yicha kechiktirilgan Foyda solig’i bo’yicha majburiyatlar» schyoti. 
Bunday summani joriy yilda byudjetga o’tkazish hisoblanganda 6250 «Vaqtinchalik farqlar 
bo’yicha kechiktirilgan foyda solig’i bo’yicha majburiyatlar» schyoti debetlanib, 6410 «Byudjetga 
to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» schyoti kreditlanadi. Ushbu summa byudjetga o’tkazib 
berilsa 6410 «Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» schyoti debetlanib, 5110 «Hisob-
kitob schyoti» kreditlanadi. 
Bu vaqtda hisoblangan bo’nak Foyda solig’i summasi 9810 «Foyda solig’i bo’yicha xarajatlar» 
schyotining debetida quyidagicha yoziladi: D-t 9810 «Foyda solig’i bo’yicha xarajatlar», K-t 6410 
«Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» schyoti. 
Ushbu summa belgilangan muddatlarda byudjetga o’tkazib berilsa 6410 «Byudjetga to’lovlar 
bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» schyoti debetlanib, 5110 «Hisob-kitob schyoti» kreditlanadi. 
Hisobot davri tugagach yilik moliyaviy hisobot tuzishda 9810 «Foyda solig’i bo’yicha 
xarajatlar» va 9820 «Foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va yig’imlar bo’yicha xarajatlar» 
schyotlarining debetida hisobga olingan soliqlar summasi 9910 «YAkuniy moliyaviy natija» 
schyotining debetiga o’tkaziladi: D-t 9910 «YAkuniy moliyaviy natija», K-t 9810 «Foyda solig’i 
bo’yicha xarajatlar» va 9820 «Foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va yig’imlar bo’yicha xarajatlar» 
schyotlari. 
Demak, Foyda solig’ini to’lagunga qadar foyda (zarar) summasidan Foyda solig’ini (9810-
schyoti) va foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va yig’imlar (9820-schyoti) summasini ayrib 

---

160 
tashlagandan so’ng hisobot davrining sof foydasi (zarari) chiqadi va u moliyaviy natijalar to’g’risidagi 
hisobot (2-sonli shakl)ning 270-satrida ko’rsatiladi. 
Sub’ektlar o’zining faoliyati jarayonida Soliq kodeksiga asosan belgilangan soliqlar bo’yicha yil 
davomida o’rnatilgan grafikka asosan soliqlar bo’yicha bo’nak summalarini to’lab boradilar. Ushbu 
to’langan bo’naklar yilning ohirida yakuniy moliyaviy natijalaga olib boriladi va quyidagi schyotlarda 
hisoblanadi. 

9810- Foyda solig’i bo’yicha sarflar. 

9820- Foyda hisobidan ajratmalar bo’yicha sarflar. 
9810- Foyda solig’i bo’yicha sarflar, 9820- Foyda hisobidan ajratmalar bo’yicha sarflar 
schyotlarining debeti yil davomida to’langan soliqlar, yig’imlar va byudjetga boshqa ajratmalar 
hisobga olinadi. Ushbu schyotlardagi summalar 9910- yakuniy moliyaviy natija schyotining debeti 
bilan yopiladi (Debet 9910 va Kredit 9800).