A. Taniyev innovatsion iqtisodiyot darslik

Asosiy innovatsiyalar va texnologik buyurtmalar

Texnologik buyurtmalarning izchil o‘zgarishi asosida asosiy innovatsiyalar yotadi. Vaqtning har bir lahzasida texnologiyalarning jami ijtimoiy takror ishlab chiqarish siklini umumlashtiruvchi texnologik tuzilmalar bilan ifodalanishi mumkin. Ularning har biri o‘ziga xos xususiyatni anglatadi, ma’lum bir buyurtma texnologiyalarining ishlash usuli yangi sifatni yaratadi, barqaror texnologiya, unda xarakterli prinsip ustunlik qiladi. Iqtisodiyot fanida ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan tasdiqlangan tasnif ishlab chiqilgan bo‘lib, u beshta ishlaydigan texnologik buyurtmalarni, shuningdek, paydo bo‘layotgan istiqbolli oltita tartibni o‘z ichiga oladi.

1. 
   tartib - mexanik tizimlar;
   
2. 
   tartib - bug‘ ishlatadigan texnologiyalar;
   
3. 
   tartib - elektr energiyasidan foydalanadigan texnologiyalar;
   
4. 
   tartib - avtomatlashtirish va kimyoviylashtirishga asoslangan texnologiyalar;
   
5. 
   tartib - biotexnologiya, kompyuterlashtirish va elektronlashtirish;
   
6. 
   tartib - nanotexnologiya, gen injeneriyasi, multimedia interaktiv axborot tizimlari.
   

Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda dunyoda hukmron tartib 50-60-yillardagi ajralmas qayta tiklanish tizimida shakllana boshladi. O‘tgan asrning 70-yillaridagi tarkibiy inqirozdan keyin rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishning texnologik asoslari yaratildi.
Ushbu (beshinchi) texnologik birlashishlarning aniqlovchi tarkibiy qismlari mikroelektronika, dasturiy ta’minot, hisoblash texnologiyalari va axborotni qayta ishlash, ishlab chiqarish va boshqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, kosmik hamda optik tolali aloqa yutuqlari hisoblanadi. XXI asrning ikkinchi o‘n yilligida ushbu texnologik tartib ijobiy iqtisodiy ta’siri uchun vaqt chegarasi deb ataldi. Shundan so‘ng eng yangi texnologik tartibning ustunligi bashorat qilindi (uning shakllanishi allaqachon boshlangan), bu genetik muhandislik, sun’iy intellekt tizimlari, global axborot tarmoqlari, yuqori tezlik va samaradorlikning integral transport tizimlari kabi xususiyatlar bilan tavsiflanadi [5.4].
Ushbu tasnifdagi buyurtmalarni taqsimlash davrlari ketma- ket keltirilgan bo‘lsa-da, aslida ular birlashtirilgan va bir-biriga qo‘shnidir. Buni alohida iqtisodiy sub’ektlarda ham, nafaqat konveyer liniyalari, balki robotlar va shaxsiy kompyuterlar bilan jihozlangan zamonaviy avtomobil zavodlarida ham, butun milliy iqtisodiyot misolida ham, kuzatish mumkin. O‘zbekiston uchun texnologik xilma-xillikning o‘ziga xos hodisasi xarakterlidir, chunki eskirgan texnologiyalar 2 va 3-darajali texnologiyalar 4 va 5-darajadagi ilg‘or texnologiyalar bilan birlashtirilsa, bu texnologik nomutanosiblikning ko‘payishiga olib keladi va mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish sur’atlariga salbiy ta’sir qiladi.
Ijtimoiy rivojlanishni boshqarishning asosiy vazifasi yangi texnologik tartibdagi texnologiyalarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoit yaratishdir. Shu sababli, texnologik tuzilish miqyosining “o‘sish nuqtalari”ni hisobga olgan holda, asosiy muammolarni hal qilishda shunchaki resurslarning konsentratsiyasi unchalik istiqbolli emas. Turmush tarzini rivojlantirish ajralmas texnologik tizimning ichki muvozanati bilan tavsiflanishi, uning
samaradorligini ta’minlashi kerak. “Muvozanat holati” o‘zaro ta’sir qiluvchi texnologiyalarning barcha jihatlari va ularning elementlarini, shu jumladan yangi ishchi va yangi ijtimoiy mehnatni tashkil qilishni o‘z ichiga oladi. Shu sababli ham markaziy aloqasi yangi bo‘lgan texnologiyalarning tashkiliy va iqtisodiy tuzilmalarni ajratmasdan ko‘rib chiqish kerak. Bu esa o‘z navbatida, faqat innovatsion turdagi yangi iqtisodiy tuzilmalarni shakllantirish (yoki mavjudligini o‘zgartirish) asosida amalga oshiriladi.
Rivojlanishni ehtimoliy o‘zgarishlarning murakkab noaniq jarayoni sifatida aks ettirish har bir “individual” texnologiyaning rivojlanishini yangicha talqin qilishga imkon beradi, uning harakatini texnologiyalar harakatining logistik S shaklidagi qaramligi shaklida taqdim etadi. Ko‘rib chiqilayotgan muntazamlik o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikkita tushunchaning xususiyatlarini o‘z ichiga oladi: birinchidan, logistik S shaklidagi egri chiziqning o‘zi va ikkinchidan, “texnologik bo‘shliqlar (chegaralar)” tushunchasi [5.15].
Logistik S-egri yordamida diffuziya (lot. diffusio — singish, tarqalish) va texnologiyani siljish jarayonlarini namoyish etish mumkin. Logistik egri chiziq bo‘ylab harakatlanish har qanday asosiy parametr yoki ajralmas kompleks ko‘rsatkich bilan baholanadigan texnologiya samaradorligini izchil oshirilishini anglatadi. Yaratilgan mahsulotlarning samaradorligi va iste’mol xususiyatlarining eng yaxshi ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan bir logistik egri chiziqdan boshqasiga o‘tish, bir texnologiya avlodidan boshqasiga o‘tishni anglatadi. Shu bilan birga, yangi avlod asosiy ko‘rsatkichlarining aksariyati oldingi avlod texnologiyasiga qaraganda yaxshiroq qadriyatlarga ega.
Logistik egri chiziqlar bo‘ylab texnologiyalar harakati orqali rivojlanishni aks ettirish quyidagi qarama-qarshilikni hal qilishga imkon beradi. Bir tomondan, taraqqiyot kümülatif (birikuvchan, to‘plangan) jarayondir (bugungi kunda erishilgan narsa kelajakdagi yutuqlarning asosiga aylanadi), boshqa tomondan, texnologiyalarni o‘z vaqtida rivojlanishi o‘zining ichki
mantig‘iga ega. Texnologiyalarning rivojlanishi bir avlod texnologiyasini modernizatsiyalashga mos keladigan va ob’ektning ichki mantig‘iga bog‘liq bo‘lgan S shaklidagi egri chiziq bo‘ylab harakatlanadi. Kümülatif tabiiy to‘plangan bilim va tajriba hajmidan kelib chiqqan holda yangi egri chiziqlar, ya’ni yangi avlod texnologiyalari paydo bo‘lishi bilan amalga oshiriladi.
Ko‘pgina innovatsiyalar rivojlanishning umumiy yo‘nalishini belgilaydigan fundamental, asosiy innovatsiya tomonidan qo‘yilgan potensialni bosqichma-bosqich amalga oshirayotganligi sababli, mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni apriori (tajribadan oldin va undan mustaqil ravishda olingan bilim, ya’ni oldindan ma’lum bo‘lgan bilim)ni aniqlash imkoniyati mavjud. Ularni muvaffaqiyatli amalga oshirish ehtimoli ushbu ma’lumotlarning boshqarish harakatlarini yaratish mexanizmlaridan foydalanish imkoniyatlarini beradi. Funksional xususiyatlarning rivojlanishidagi ma’lum S shaklidagi bog‘liqliklarga asoslanib, hatto o‘zgarishlar “texnologik chegara”ga yaqinlashayotgan bo‘lsa ham [5.4] va undan keyingi texnologik yechim noma’lum bo‘lsa ham, ma’lum bir vaqtda tegishli ko‘rsatkichlar bo‘yicha ma’lum bir texnologik darajaga erishishni adolatli ravishda ob’ektiv ravishda taxmin qilish mumkin.
Boshqarish uchun bunday muhim nuqta - bu har bir texnologiyaning rivojlanish chegarasining S shaklidagi egri chiziqlarining mavjudligidir. Unga yaqinligi (“uchish nuqtalari” prinsipi) ushbu texnologiya asosida o‘sish imkoniyatlari tugaganligini anglatadi.
Asosiy texnologiya parametrining o‘sish chegarasiga erishilganda, rivojlanish uchun qaror qabul qiluvchi omillar odatda o‘zgaradi. O‘tgan o‘sish yondashuvlari kelajakda samarasiz bo‘ladi. Texnologik tanaffus vaqti yaqinlashmoqda - bir texnologiyadan ikkinchisiga o‘tish davri [5.4]. Logistik egri chiziqlar orasidagi bo‘shliq paydo bo‘lgandan so‘ng, tubdan yangi bilimlar (innovatsiyalar) asosida yangi egri chiziq shakllana boshlaydi.

Texnologik bo‘shliq

• 
  Logistik S shaklidagi egri
  

chiziq bo‘ylab texnologiyaning bir avlodidan ikkinchi avlodiga o‘tish qonuniyligi

• 
  "texnologik chegara" ni tan olish zarurati - "uchish
  

nuqtalari" yaqinligi "texnologik bo‘shliq" momentini yaqinlashtiradi

• 
  Texnologiyani tanlash orqali rivojlanishni boshqarish mumkin
  

bo‘ladi
3-shakl. Logistik (S-shaklli) egri chiziq bo‘ylab harakatlanish asosida texnologiya avlodlarining ketma-ket o‘zgarishi

Texnologiyaning chegarasiga erishish maqsadga samaraliroq erisha oladigan boshqasi yo‘q degani emas. Shu sababli yangi natijalarni beradigan texnologiyani (S shaklidagi egri chiziqni) tanlash orqali rivojlanishni boshqarish mumkin bo‘ladi. Boshqarish - bilimlarni to‘plashni, tahlil qilishni va chegaralarni aniqlashni o‘z ichiga oladi. Uning mohiyati bir jarayondan ikkinchisiga rasmiy “mexanik” o‘tishda emas, balki yangi imkoniyatlardan foydalangan holda erishilgan natijalarning tubdan yangi, yuqori darajada ekanigidadir.

5.