А. Т. Гофуров, Ж. Толипова, С. С

Табиатдаги дарсдан ташқари ишлар
асосан морфологая, экологая ва
систематикага доир ҳодисаларни аниқпашга ва гербарий ҳамда коллекциялар
тайёрлашга ёрдам берадиган кузатишлар учун топшириклар берилади. Улар
асосан ёзда бажарилади ва шунинг учун кўпинча ёзги топшириқлар деб
аталади. Ез давомида V синф ўкувчиларига поя, илдиз ва барглари ҳар хил
шаклдаги ўсимликларни йиғиш: VI синф ўкувчиларига маданий ва ёввойи
:имликларни йиғиш ва гербарий тайёрлаш; VII синф ўкувчиларига
хаивоилар устида кузатиш олиб бориш, ҳашаротлардан коллекциялар тўплаш
топшириклар берилади. Усимликларни ҳамда уларда яшайдиган
ҳашаротларни, улар етказган зарарларни, уларнинг ривожланиш фазаларини
курсатадиган биологик кошюкциялар катта аҳамиятга эга. Ўкитувчи
ихтиерида ёзда чет элларга ота-оналари билан саёҳатга борувчи ўқувчилар
ердамида хонани қизиқарли объектлар билан бойитиш учун имконият бор.
этувчи ўкувчиларнинг қаерга боришини олдиндан билиб олиб, кабинет
95

---

учун керакли объект олиб келиш тўғрисида топшириқ беради. Албатта
бундай топширикдар табиат муҳофазасини ҳисобга олган ҳолда бўлади.
V, VI ва VII синфяарда систематик^эавишда олиб бориладиган фенолопж
кузатишлар алоҳида ўрин тутади. Уқувчилар ҳар куни кундаликларига
табиатдаги мавсумий ўзгаришларни ёзиб борадилар. Ўсимлик ва хайвонот
дунёсида олиб бориладиган фенологик кузатишлар обҳавонинг ҳолати билан
боғланади. Элементар метрологак кузатишлар олиб бориладй. Бу кузатиш
маълумотлари ўсимликлар ва ҳайвонларнинг ривожланиши ҳамда ҳулқ-атвори
билан таққосланади.
Тирик табиат бурчагида, участкада ва табиатда бажариладиган дарсдан
ташқари ишлар дарсда ўрганиш учун қизиқарли материал беради,
ўқувчиларда мустақил ишлаш укув ва кўникмаларини тарбиялайди, табатга
қизиқишни ривожпантиради. Бундай ишларни бажариш учун ўкувчилар,
одатда, топширикларда кўрсатиладиган ўсимлик ва ҳайвонлар тўғрисвдаги
махсус адабиётларга, маълумотномаларга, энциклопедияларга мурожат
қиладилар. Айни шу дарсдан ташқари ишлар ёрдамида ўкувчиларда билимни
чуқурлаштириш учун китобларга доимий мурожат қилиш эҳтиёжи
тарбияланади.
Дарс билан узвий боғлиқ ҳолда дарсдан ташқари ишлар биология
ўқитишнинг мажбурий шакли бўлиб қолди, улар дарсни давом эгтиради ва
мустаҳкамлайди.