А. Т. Гофуров, Ж. Толипова, С. С

Экологик тарбия.
«Ҳозир XXI аср бўсағасида, фан-техника тараққиети
жадал суръатлар билан ривожланиб бормокда. Цунёнинг жўғрофий-сиёсий
тузилиши ўзгармокда. Бундай шароитда инсон томонидан биосферага
кўрсатилаётган таъсирини тартибга солиш, ижтимоий тараққиёт билан кулай
табиий мухитни саклаб қолишнинг ўзаро таъсирини уйгунлаштириш, инсон
ва табиатнинг ўзаро муносабатларида мувозанатга эришиш муаммолари
борган сари долзарб бўлиб қолмокда»
1
Сайёрамизда экологик муаммолар ва танглик юз бераётган жараёнда
ўқувчиларнинг экологик маданиятини шакллантириш зарурати келиб чиқади.
Экологик маданият умумий маданиятнинг муҳим таркибий қисми
саналиб, шахснинг маънавий ҳаёти ва кундалик ҳаётида ҳатти-ҳаракат
шаклвда намоён бўладиган, ҳаётнинг ва табиатнинг бебаҳо аҳамиятини
англаш, уларни асраб авайлаш, муҳофаза қилишда фаоллик кўрсатиш каби
сифатларни ўз ичига олади. -
?
Ушбу маданият албатта ўкувчиларнинг экологик таълим ва тарбияси
асосида вужудга келади. Экологик таълим-тарбиянинг асосий вазифаси
укувчиларда табиатга нисбатан бурч ва маъсулият, онгли муносабатни таркиб
топтириш, шарқона одоб-аҳлоқ меъёрларига мос хулқ-атворни шакллантириш
саналади.
Биология ўқитувчи ҳар бир дарсда, синфдан ташкэри машғулотаар ва
экскурсияларда ўқувчиларда экологак маданиятни шакллантириш бўйича
режали ва мунтазам иш олиб бориши зарур.
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик
шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т.: Ўзбекистон, 1997. 114-бет.
117

---

Биояогияни ўқитишда экологик масалалар кенг қамровли бўлиб, ҳамма
ўқув фанларида мужассамлашган. Ушбу ўқув материаллари ўқувчиларнинг
табиатдага уйгунлик, увда содир бўладиган ҳодисалар, ўзгаришлар, улар
ўртасвдаги узвийлик ва мазкур узвийликни, ўзаро боғланишдарни бузиб
юбориш осонлигани тушунишга имкон беради. Масалан, кишлоқ хўжалиги
далаларида заҳарли пестицид ва гербицидлардан фойдаланиш, кўзланган
натижага олиб кеяиши мумкин, лекин бу жараёнда доривор ўсимликлар ва
фойдали хашаротлар ҳам нобуд бўлади. Уларни еган кушлар ҳам қирилиб
кетади. Натижада шу ареалдаги озиқ занжири бузилиб кетиши, ўсимликлар
қоплами хам муайян даражада ўзгаришларга учраши тайин.
Ўқитувчи биологая ўқув фанини ўқитиш орқали эксшогик тушуичалар:
организм ва муҳитнинг ўзаро боғликлиги, табиий жамоаларнинг алмашинуви,
биогеоценозлар, экологик системаларнинг ўзгариши, биосфера, инсоннинг
экологик омил эканляги ва ҳ.к. ўкувчилар томонидан мустаҳкам
ўзлаштиришлари, кўникма ва малакаларни эгаллашига эришиши лозим.
Ўқувчиларда экологик маданиятни таркиб топтиршвда қуйвдапи
вазифалар амалга оширилиши лозим:
1. Ўқувчилар томонидан табиатнинг яхлитлига, жамият ва табиатнинг
ўзаро алоқадорлиги ҳақвдага илмий билимларни ўзлаштириш,
табиатга нисбатан онгли муносабатни таркиб топтиришга асос
бўладиган экологик билим, кўникма ва малакаларни эгаллашга
эришиш;
2. Табиат ва унинг таркибий кисмларининг кенг маънодага аҳамиятини
тушуниш, тикланадиган ва тикланмайдиган бойликларнинг фаркдга
етиш;
3. Табиий бойликлардан тежамкорлик билан фойдаланиш, атроф-
муҳитнинг тозалигини асраш, кўкаламзорлаштириш ва табиий
бойликларни кўпайтириш учун амалга оширилациган тадбирлар,
ижтимоий фойдали меҳнатда фаол иштирок эгиш мотивларини
шакдлантириш.
Экологак таълим-тарбияни амалга оширшцца қуйвдаги кўрсатмаларга амал
килиш зарур:
1. Табиат ва атроф муҳитни ўрганиш ва ўзлаштириш инсоннинг билиш ва
амалий фаолияти бирлиги асосвда ташкил этилади. Шу сабабли ўқитувчи
биологияни ўқитишда табиатнинг хар бир таркибий кисми, шу жумладан,
ўсимликлар, ҳайвонларнинг тузилиши ва ҳаётий жараёнлари ўрганилганда
ўкувчиларга илмий билимлар бериш билан бирга, мазкур бшгамларни
амалиётга татбиқи ҳақида ҳам маълумот бериши, ҳар бир организмга
ташқи муҳитнинг кўрсатадиган таъсири, организмларнинг яшаш мухитига
мослашишини тушунтирилиши;
2. Инсошинг жонсиз ва жонли табиатга, ўсимликлар олами ва ҳайвонот
дунёсига кўрсатган ижобий ва салбий таъсирини ёритиш асосида, табиат,
инсон ва жамият муносабатлари тушунтирилиши, фан соҳалари бўйича
тўпланган илмий билимлар интеграцияси ва фанлараро боғланишлар
амалга оширилиши;
3. Сайёрамизда вужудга келган локаль ва глобаль экологик муаммоларни хал
этишда дунё ҳамжамияти, давлат ва нодавлат ташкилотларининг фаолияти,
118
яъни ушбу экологик муаммоларнинг ҳал этилишида давлатлараро умумий
алоқадорлик маоалалари ҳақида маълумот берилиши;
4 Ўқувчиларда экологак маданиятни шакллантириш баркамол шахсни
камолга етказиш борасида олиб борилаёгган таълим-тарбиявий ишларнинг'
асосий таркибий қисми эканлигини назарда тутиш зарур.