синфдан ташқари ва макгабдан ташқари мапиулотлар, экскурсиялар ўқитиш
системасига кўйилган.
Ҳозирга вақтда методика ва мактаб амалиётвда биология бўйича ўқувчилар
билан олиб бориладиган ўқув ишларининг қуйидага шакллари қабул
қилинган: дарслар ва улар билан боғлиқ бўлган экскурсиялар уй ишлари,
дарсдан ташқари ишлар ва синфдан ташқари ишлар.
Методик жиҳатдан тўтри ташкил қилинган таълим жараёнида шу
ўқитишнинг барча шакллари - ўқитишнинг асосий шакли бўлган дарс билан
узвий боғликдир, улар биологик тушунчаларни, дунёқарашни, тафаккурни ва
амалий кўникмаларни ривожлантиради.
Синфдага дарсларда биология предмегининг ҳаммаси ўқитилади. Дарслар
курс мавзулари бўйича материалнинг изчил баён килинишини таъмишювчи
муайян изчиллигада жойлашади. Дарсларда ўқитувчи барча ўқитиш
матодларини: оғзаки, кўргазмали, амалий методларни кўллавди. У ўсимлик ва
хайвонларни намойиш қилади ва амалий ишлар бажариш йўли билан
ўқувчиларни айрим организмларнинг ташки ҳамда ички тузилиши билан
таништиради. Лекин дарсда тирик организшарнииг ривожлашини,
биоценозларда ҳар хил организмларнинг биргаликда ишлашини кўрсатиб
бўлмайди. Шунинг учун ҳам биология ўқитиш методикасида дарсларни
тўлдирувчи махсус шакллар қўлланилади. Экскурсиялар ўкувчиларни габиатда
табиий гуруҳлар, фермер хўжаликлар ёкй музейларда, ўсимлик ва хайвонлар
билан таништиради. Экскурсиялар дарс билан узвий боғлиқцир. Экскурсияда
ўрганилган объектлар курс давомида кўп марта эсга олинади, тўпланган
нарсалар намойиш қилинади.Экскурсияларда ўкувчилар олдинги билимларини
мустахкамлаб, табиат ҳақидаги уқувларини ривожлантириб топшириклар
асосқда кузатишлар ўтказадилар ва материал йигадилар.
Уй вазифалари экспериментал характерда бўлшпи билан дарслар билан
боғликдир. Ўкувчилар уйда унча мураккаб бўлмаган тажрибалар қўядилар.
Дарсда олинган тасаввурларни гасдиклаш учун синфда ўтказилган тажриба,
амалий ишларни такрорлайдилар ёки уларни охирига етказадилар.
Олдиндан уюштирилган уй ишлари алоҳвда қизиқиш касб этади. Бунда
ўкувчи шу ҳодисани синфда ўргангунча тажриба қўяди ёки кузатишлар олиб
боради ва шу мавзу бўйича дарсга иш натижаларини олиб келади.
Эксперименгал тартибдаги ишлардан ташқари фикр юритиш учун, келгуси
дарсда, яъни материал билан боғланиш ўрнатиш мақсадида илгари ўтилган
мавзулар бўйича масалалар ва саволлар берилиши мумкин.
Дарсдан ташқари ишлар уй ишларига нисбатан мураккаброк бўлиб, уларни
бажариш учун тегишли ўсимликлар, махсус асбоблар ва бошқа жихозлар
талаб килинади. Дарсдан ташқари ишларга: биология хонаси, тирик табиат
бурчагидаги, ўқув тажриба участкасвдаги ва табиатдаги ишлар киради.
Биология кабинети ва тирик табиат бурчагида ўтказиладиган ишлар учун
ўкувчиларга топширикларни дарсларда куронинг барча мавзулари бўйича ўқув
йили давомвда бериб борилади.Ўқувчиларнинг ўкув-гажриба участкасидаги
ёзги топширикларнинг натижалари ҳам барча синфлар бўйича кузда
ўтказиладиган дарсларда фойдаланилади.Дарсдан ташқари ишлар
мажбурийдир ва бунинг учун ўқувчилар баҳо оладилар.
Синфдан ташқари машғулотларнинг мажбурий бўлмаган, кўнгиллари
шакллари; индивидуал ишлар синфдан ташқари ўкишлар ёки табиатшунослар
тўгарагининг иш, оммавий кечалар, ижтимоий фойдали меҳнатлар кенг
қўлланилади.
68
Синфдан ташқари ишлар ўкув материали асосида унга бопшқ ҳодда
уюштирилади.Бирок унинг мазмунини такрорламавди,дастур доираси бнгаан
чекланмайди.аммо уни тўлдиради.Ёш табиатшунослар тўгараги биологая
дарсяарда намойиш кллиш учун курс бўйича кулай ва керакли тажрибалар
кўйиб боради.
Синфдан ташкари ўқитилар, агар ўкувчиларнинг ўқиганлари дарсларда,
экскурсияларда, дарсдан ва синфдан ташқари машғулотларда жой олса, яъни
ўқитиш жараёнига узвий кирса, яхши беради: ўкувчилар ахборот ва
докладлар билан чиқадипар, ўқиганлари ҳакида мақолалар ёзадилар.
Мисол учун «қон» ва «қон айланиш» мавзуларини ўтишда ўклтувчи турли
методлардан фойдаланади. Айни пайтда ўқитувчи ўкувчи группаларига:
диффузия ва осмос ходисанинг ўрганишга оид тажрибачар қўйиш, одам ва
бақа қонидан препарат тайёрлаш, коннинг шаклли элементларини модетини
ясаш, кон гуруҳларини аникдаш, артерияларда пульсни санаш каби
топшириклар беради. ўқувчилар бу топширикларни дарсдан ташқари
вақтларда бажаридилар. Имконияти бўлганда ўқитувчи қон қуйиш институти,
тиббиёт музейига экскурсия ташкил этади. У экскурсия мазмунига оид
ўқувчиларга саволлар беради. Экскурсияда қайси масалачарга кенгроқ
эътибор беришни кўрсатиб беради. Экскурсиядан кейин ўқувчилар расм ва
схемалар билан таъминланган қисоботлар тайёрлайдилар. Укувчилар
экскурсия мавзусига оид деворий газеталар тайёрлайдилар. Энг яхши
ҳисоботлар такрорланишда фойдаланилади. Буларнинг барчасида ўқув
шакллар билан тўғри ва тескари боғланиш кўринади. Ўқувчиларнинг иш
натижалари манбаи сифатида дарсга киритилганда, ўқувчиларнинг ўзлари бу
тескари боғланиш таълимотига эмас, балки алоқвда тарбиявий аҳамиятга эга
бўлади.
Дарс ўқув ишларининг ташкил килишнинг барча шаклларини қамраб
олувчи бутун тарбияловчи таълим жараёнининг марказий қисмидир.
Кўпинча ўқитиш шакллари тўғриовдага тушунчаларни методлар
тўғрисидаги тушунча билан аралаштириб юборадилар, масалан, экскурсияни
"Экскурсия методи" деб аталади. Бу тўғри эмас, чунки ўқитишнинг ҳар бир
шаклида методлар қўлланилиши мумкин.
Биологая ўқитиш системаси асосан тарбияловчи таълим асосий
элементларнинг ривожланишидан, ўкдтишнинг барча шакллари ўртасидаги
боғланишлардан иборатдир. Дарсда илмий биологик тушунчалар ва амалий
ўкувлар рпивожлантирилиши, улар уй ишларида ҳам экскурсияларда ҳам
ривожланишда давом этади.
Уқитиш шаклларини ҳар бири унинг ўзига хослиги, предметнинг' мазмуни,
табиявий таълимнинг умумий принциплари билан белигаланган ўзининг
системасига эга.
Do'stlaringiz bilan baham: 
