4-мавзу: Туркистон
жадидчилик даракатида
таълим ва тарбия.
РЕЖА:
1. Жадидлар харакатида таъяим ва тарбиянинг ривожлантирилиши.
2. Ўзбекистовда жадидчилик харакати асосида янги усулдага мактабларнинг]
очилиши.
3. Ўзбекистондаги асосий жадидчилих харакати намоёндаларининг педагогик
қарашлари.
Асосий тушунча ва таянч сўзлар.
Жадидчилик, янги усул мактаблари, жадидларнинг илмий қарашлари,
жадидчилик харакатининг тарқалиши, жадвдчилик харакатида таълим ва тарбия,
Ўзбекистон жадидчилик харакати намоёндаларининг карашлари.
«Жадид» сўзи арабча сўз бўлиб, «янги», «жадицчилик» эса янгалик
тарафдорлари деган маънони бидциради. XIX аср охири -XX асрнинг бошларида
Туркистонда чор мустамлакачилигининг кучайиши натижасида ўлкада жадидчилик
харакатининг вужудга кеяишига сабаб бўдци. Жадидаар Миср, Туркия, Кавказ,
Туркистон ва бошқа ўлкаларда сиёсий оқим сифатвда юзага кеяди. Жадвдлар ўз
даврининг энг илгор кишиларидир.Бу кишилар жамиятнинг қайси табакасига
мансублигидан қатьий назар, янгилик, тараккиёт, маърифат ва маданият тарафдори
бўлиб чикдилар.
Туркистонлик жадвдлар она Ватанларини мустақил, озод ҳолда кўришни
ўзларининг бош мақсадлари деб билдилар. Миллий озодлик курашида қурол кучи
билан муваффақият қозониб бўлмасди. Шу боис улар миллий истибдодга тушиб
қолишларининг сабабларини тахлил қилиб, буларнинг туб илдизлари йўк килиб
ташлаш лозимлигини англаб етдилар. Натижада жадидларининг ҳамма нарсадан
олдин ҳачққа маърифат бериш лозим деган ғояси юзага келди. Жадидлар 1906
йилдаёқ «Тараккиёт» деб номланпш газета нашр эттириб, ўз ғтояларини тарқата
бошладилар. Туркистоннинг турли шаҳарларида жадид мактаблари очилиб, уларда
диний илмлар бипан биргаликда дунёвий бшшмлар жумладан табиат ҳақидаги
билимлар ҳам тарғиб қилина бошланди. Жадцдлар учун илм ва маърифат ягона
қурол бўлиб, улар шу қурол ёрдамвда ўлкада ижтимоий - ик.тисодий ва маданий
тарақклёт учун курашмоқчи бўлдилар. Жадидлар ўз эзгу орзуларини, фақат
мактаб, маъориф ва таълим тарбияни тўғри йўлга кўйиш, уни ривожлантириш
билангана амалга ошириш мумкин, деб биддилар.
Жадидлар маърифати ҳавдвда гап кетганда дастлаб Қиримлик Исмоил
Гаспиринскийни тилга олиш керак. У Россия мусулмонлари орасида биринчи "
мактаби усули жадида" яьни " янги усул мактабига " асос оолди. Исмоил
Гаспринский таклиф этган " Усули жадид" мактабининг тузилиши, дарсларнинг
ташкил қилиниши, ўқитиш методикаси, назорат турлари кўп жихатдан Европа
таьлим тизимига яқин бўлган. У мадрасаларни ислоҳ қилиш, дунёвий фанларни
ўқитиш масалаларини кўтарди. Жумладан, диний фанлар ва араб тили билан бирга
тиббиёг, кимё каби фанларни ўрганиш зарурлиги ҳақида сўз юритади.
И.Гаспринский янга усулни таргаб қилиш, жадвд мактабларини ташкил эттириш
учун турли жойларга сафар кдаади. Туркистонда ҳам 2 марта бўлиб, маҳаллий
ҳалқ ёрдамида, дастлабки янги уеул мактаблари очишга муваффақ бўлди.
14
Жадидлар, энг аввало, ўқитишнинг эски усули ярамасяигани, ёшларга
замонавий илмларни ўргатиш зарурлигани тушунишлари билан бирга, таълим
тизимида она тилини чуқурроқ ўргатиш, она тилидаги дарсларни кўпайтириш,
бошқача қилиб айтгацца, ўқув дастурида она тилидаги дарсларни ошириш орқали
ўқувчиларни она тилида ўқитиш оркдли ёшларда ватанпарварлик, миляатпарварлик
тунғусини шакллантириш мумкин деган ҳулосага келиш ва бу йўлдага дадил
хдракат жадвдиарнинг маърифат соҳасидаги янгача карашлар, аниқрога
Концепцияси эди. Аяа шу ҳаракат замирида жацидларнинг педагогик қарашлари
ҳам шаклланиб борди. Жадидлар "Тараққиёт" газетасида мактаб дастурига алоҳида
эътибор берди. Уларнинг айрим дастурларига кўра, бошлангач мактаб 4-синфдан
ташкил топиши керак. Унга 7-ёшдан кичик болалар қабул қилинмайди. Дастурда
нималар ўқитилиши билан бирга мактабнинг ташкилий томонлари ҳакида ҳам
аник кўрсатмалар бор. Жумладан, йидда тўққиз ой тахсил, уч ой таътил бўлиши
ҳақида, ўкувчиларни мактабга августнинг 15оидан 1сентябргача қабул қилиш, 15
майда имтихон бўлиши ҳакдца қарор келтирилган. Дастурда байрамларда бир кун
•
дам олиш бўлиши, мактабда дарслар кетаётгавда мактабга
қабул қилиш
тўхтатилиши тўғрисида қарор ҳам мавжуд.
Жадидларнянг тарбия ҳақида қарашлари ҳам илюр фикрлар билан бойдир.
Жадидларнинг тарбия одоб - аҳлок. ҳакдцаги фикрлари, асосан қадимдан ислом
оламида карор топган қарашлар негизида шаклланган. Жадидлар аждодлардан
болалар, умуман, инсон тарбиясияа мусулмонларга хос диёнатли, еаҳоватли,
хушаҳлоқ, хушмуомула бўлиши сингари муҳим ҳислатларни қабул қиддилар. Айяи
замонда уларнинг педагогик қарашларида янга бир тушунча пайдо бўлди. Бу
тарбияда муҳит, замон, шароитнинг ўрни тўғрисидаги қарашдир. Жадидлар
педагогакаси ижтимоий ҳаёт, унинг талаблари, эҳтиёжларини ҳисобга олиш бипан
ўзларигача бўлган Шарқ педагогакасидан бир кдцам силжиш бўлган эди.
Жадидлар комил инсон - бу, энг замонавий инсондир. Замонавий инсон эса,
миллат ва Ватан манфаатини барча нарсадан устун қўювчи, маърифатли, диний ва
замонавий илм-фанларни эгаллаган ҳушаҳлоқ, тарбияли кишидир дейди.
Марказий Осиё жадидчилига ҳақида гап кетганда буни Бехбудий, Мунаввар
қори, Шакурий, Фитрат, А.Авлоний каби ўнлаб маърифатпарвар илм дарғаларнинг
фаолиятисиз тасаввур кдаиб бўлмайди, аксинча улар ҳақида гап кетганда
жадидчиликни четлаб ўтиб бўлмавди:
Маҳмудхўжа Беҳбудий, Туркистонда жадидлар харакати асосчгаарвдан бири,
жаҳонга машхур бўлган геофафияшунос, атокли жамоат арбоби, буюк
исломшунос, педагог олимдир.
Бехбудийнинг номи Туркистон мактаб маорифида кенг ўрин эпшлайди. У
биринчи бўлиб ўлкада янгача ўсулдаги мактабларнинг ташкил этилишни
таршботчиларидан ва амалиётчиларидан биридир. Бехбудий "усули жадид"
мактабининг қонун коидаларини И.Гаспринский ва унинг мақолаларидан ўрганади.
У "усули жадид" мактаблари учун бир канча дарсяиклар ёзди. "Қисқача умумий
жўғрофия", "Болалар мактуби", "Аҳоли жўғрофиясига кириш", "Россиянинг
қисқача жўғрофияси", "Амалиёт исломи", "Исломнинг қисқача тарихи" ва
бошқалар,
Бехбудийнинг янга мактаблар учун ёзган асарлари мактабларнинг ислоҳида
катта ходиса бўлди. Айни даврда бу дарсликлар назарий, илмий ва амалий ,
жиҳатдан кенг қўлланилади. Бехбудий Туркистониинг келажаги учун янги
кадрларида, мутахассисяарида ва ўқимишли ёшларида деб билади. Шунинг учун
Ҳар бир ёзган мақоласида янги тараккиетга жавоб берадиган кадр тарбиялаб
етиштириш масаласини кўярди.
15
