А. Т. Гофуров, Ж. Толипова, С. С

 Биологик таълимнинг роли.
Режа:
1. Биологик таълим ютуклари.
2. Биологик таълимнинг полптехник роли.
3. Биологик таълимнинг тарбиявий роли.
Асосий тушунча
 ва таянч сўзлар.
Биология фанвда эришилган ютукдар. Биология фани ютукларини бошқа
фанларга боғликлиги. Бионика, космик биологая, биологаянинг тиббиёт,
агронимиядаги ва политехник роли.
Биологик таълимнинг роли инсоният хаётида катта ахамиятга эга. Биологая
ўкитувчи биологик билимларнинг ҳар бир инсон ҳаёти ва меҳнатидаги ролини
чукур англаши, бунга ишонч ҳосил қилиши лозим, бу шундай ишончни
ўқувчиларда тарбиялаш учун зарурдир. Мактабда ўқитувчининг муваффакиятли
иш олиб боришининг биринчи шарти ана шудир, чунки тарбияловчи таълим
жараёни ишончга асосланади.
Биология ўқитувчисининг касби, ўқувчиларга нега ҳар бир одам биологияни
ўрганиш зарурлигани сингдириши учун юқори савиядаги бниим ва мустаҳкам
йрфани талаб этади. ^
ЙСХ-ХХ1 асрда фан ва техника ривожланиб кетди, натижада инсоният ўзи
яшаётган муҳит билан қарама-каршиликка дуч келмоқда, муҳит унинг соғлигига
ва ҳаётига ҳавф солмокда. Сабаби ишлаб чиқариш ва транспорт чиқиндилари,
ўрмонларни камайиши, азон қаватида тешиклар ҳосил бўлишвдир.
Бутун дунёда табиатни муҳофаза қилиш, унинг ресурсларини қайта тиклаш
ва улардан унумли фойдаланиш, барча инсоният оддида турган муҳим
вазифалардан бўлиб келмокда. Ҳар бир киши, давлат ва бутун инсоният учун
биологак билимларнинг кенг ёйилиши ва аҳамияти мисли кўрилмаган даражада
ошди.
Биология фанининг ютуқлари ишончли тарзда инсоният янги асрга -
биология асрига кириб борганлиги ҳақида далолат бермокда.
Биология фанининг ютуқлари кўп жиҳатидан табиий фанлар физика, химия,
математика, астрономия соҳасида эряшилган ютуқпардан фойдаланиш
натижасида юз бермокда. Бу фарларнинг ютуклари ва методлари асосвда
электрон микроскопия, спектроскопия, рентгеноструктура таҳлшш, ҳужайранинг
молекуляр ва субмолекуляр даражада ўрганиш имконини беради. Биохимия ва
биофизика методлари асосида тажрибалар ўтказиш натижаоида моддалар
алмашинуви айниқса оқсил биосинтезининг механизми очиб берилди,
фотосинтез сирлари очидди. Ирсиятнинг моддий асоси ДНК ва РНК
структураси, функцияси аён бўлади, аминокислоталарнинг генетик коди очиб
берилди.
Олимларнинг дикқат эътибори ҳаёт ҳодисал-тцининг моҳиятини аникдашга,
моддалар алмашинуви, ирсият ва ўзгарувчанликни бошқаришнинг турли
усуллариии ишлаб чиқаришга қаратилган.
Ҳужайра ва унинг органоидларида борадиган кўп жараёнларининг физик-
кимёвий ва биологик моҳиятини очиб берган фан ютуклари ҳаётий жараёилари
ооришига актив аралашиши имкониятларини бермокда. Биологая фанининг
7

---

ютуқпари медицина олдига рак, вирус, юрак, қон-томир ва бошқа
касалликларни даволаш каби вазифаларини кўймокда ва бу хасталиклар аста-
секинлик билан ўз давосини топмокда.
Ҳозирги вақтда тирик орғанизмларни тузилиши ва унда борадиган
жараёнларга асосланган техника фани - кибернетика асосида табииёт
фанларида янга йўналиш - ботаника вужудга келди, бу биологияни физика ва
техника билан боғлайдиган фандир.
Бионика организмяарнинг морфологик ва функционал мосланишларини
мухандислик масалаларини ечиш доирасида аникдайди ва таҳлил қилди.
Масалан, сезги органлари жуда кичик бўлган ҳашоратлар, тез ва кўп
харакатланиб энергияни кам сарфлаши, тез таъсирланиши, танловчанлиги ва ўз-
ўзини бошқара олиши кабилар олимлар фикрини жалб этади ва техникага
қўллаш усуллари ҳакдцага фикрларни туғдиради. Ҳозирги вақтда жуда кўп
курилмалар ҳайвонот ва ўсимлик оламининг тузилишига асосланган ҳадца
ишлаб чикдпган.
Ҳаётий жараёнларни бошқаришда физиологик фаол моддаларни роли
ниҳоятда ортиб бормокда. Шунинг учун биологлар биологик фаол моддалар
гормонлар, витаминлар, антибиотиклар, оқсиллар ҳосил қиладиган
микроорганизм штаммларини яратиб ген ва ҳужайра мухандислиги усулларини
қўллаб инсоният учун зарур бўлган моддаларни синтез қилиб олмокда. Бунга
мисол қилиб ҳозирги вақтда ичак таёқчаси бактерияси генотипига инсулин
еинтезини бошқарувчи ген киритиш орқали инсулинни синтез қилиш йўлга
қўйилган. Бу жараёнлар биотехнологияда кенг қўлланилмоқца.
Ҳозирги вақтда инсоният, замонавий генегика ва биотехнологая ютукларига
таяниб, хоссалари олдиндан маълум бўлган микроорганизмларни штаммларини
ярата оладиган бўлади. Микроорганизмлардан ва ҳайвонлар учун зарур бўлган
витаминлар, антибиотиклар ва бошқа гормонлари ишлаб чиқарадилар. Бу
биопрепаратларни саноат усулида ишлаб чиқиш йўлга қўйилиб, ҳайвонлар
озукасига қўшиб берилмоқда. Микроорганизмлар ёрдамида ҳайвонлар
маҳсулдорлигини ошириш, ўсимликларни ўоиш ва ривожланишини
тезлаштириш, ҳосилни ҳамда ўсимликларни касалликларга чицамлигини
ошириш усуллари йўлга қуйилган. Ген инженерияси усуллари қўлланиб кўсак
қуртига чидамли ғўза ва коларадо қўнғизига чиаамли картошка нави
етиштирилган.
Биология фанининг янги соҳаси-космик биология ҳозирги вақтда вужудга
кеяган. Ундан коинотдага хаётнинг шакллари, тарқалиши ва унинг хусусиятлари
қандай, ўзга сайёраларда ҳаёт нишоналари бор ёки йўкдиги ҳақвдага
оламшумул саволларга жавоб кутилмокда. Биологая фани эришган ютуқларини
ишлаб чиқаришга жорий қилинган сари одамлар учун биологик таълим
профеционал тайёргарлик элементи бўлиб колади. Умумий техника тарақклёти
билан бирга уларнинг ихтисосларига бўлган талаблари ҳам ошмоқда. Улар
агрономия ва зоотехника билимларини эгаллаш гоят зарурлигини сезмокдалар ва
эгалламоқцалар,
Шувдан кўриниб турибдики, ўрта мактабда биология таълими политехник
характерга эга бўлмоғи ва у ёш авлоднинг ижтимоий фойдали ҳамда унумли
меҳнатдага иштироки билан боғланиши лозим. Бу алоқа фермер
хўжаликларида, кўкаламзорлаштиришда, янга фойдали қазилмаларни,
ўсимликларни қидириб топишда, доривор ўсимликлар тўплашда ва бошқа
ижтимоий фовдали ишларда амалга оширилади. Бу назарий билимларни
8
чукурлаштиришга ёрдам қилади ва табиат, кишлоқ хўжалиги билан боғлиқ
мактаб ўкувчиларига касб танлашларига имкон беради.
Биологияни ўрганиш меҳнатга муҳаббат ва хурматни, меҳнатни
инсониятнинг барча моддий ва маънавий бойликларининг манбаи сифатида
эътироф этишни тарбиялаш учун кенг имкониятлар беради. Мактабда биология
курсини ўрганипши тўғри йўлга қўйилганда у мактабни тамомдаб чиққандан
кейин ҳам мустақил равишда маълумот олиш йўли билан билимларни тинмай
янгилаб бориш эҳтиёжини туғдиради ва ривожлантиради.
Ҳозирги замон кишиси ҳаётининг тирик табиат тўғрисидаги илмий
билимларсиз тасаввур этиб бўлмайди, чунки унинг ҳаёти ўсимликлар ва
ҳайвонот олами билан буткул боғланган, Лекин ўсимликлар - Ерда органик хом
ашё ва энергия олиш манбавдир. Ҳайвонот дунёси ўз навбагида турли хил озиқ-
овқат ва саноат хом ашёсининг манбаи бўлиб хизмат қилади. Табиий
бойликлардан моҳирона фойдаланиш ва уларни кўпайтириш халқ ва давлат
фаровонлигини юқорига кўтариш учун хизмат килади,
Тўғри йўлга қўйилган биологик таълим, илмий дунёқарашни тарбиялашга
имкон беради. Ўкувчютар, биологик таълим олатуриб, табиат фактлари ва
ҳодисаларини ўзаро боғланишда, харакат, ўзгариш ва риюжланиш ҳолатида
тушунишга ўрганадилар.
Биологак таълим кўп жиҳатдан ёш авлодни эстетик тарбиялашга ёрдам
беради. Ажойиб манзара ёш руҳнинг ривожланишига шу қадар улкан даражада
тарбиявий таъсир кўрсатадики, педагогнинг таъсири у билан тенглаша олмайди.
Биояогияни ўрганишда эстетик тарбияга барча ўкув тарбия жараёнининг узвий
қисми сифатида қаралади. Илмий вдрок қилиш эстетик қабул қилшп ва
хиссиётларни ўз ичига олади.
Биологик таълим инсоннинг қалби ва аклига ижобий таъсир килиш учун
ҳамма имкониятларга эгадир. Табиатни идрок қилиш у билан якинроқ
танишаётган кишига жуда катга ҳузур бахш этади. Табиат воситалари билан
эстетик тарбия бериш ёш авлоднинг умумий эстетик тарбиясига кўмаклашади.
Табиатни севиш - катта ва мураккаб тугоудир. У юксак қалб ва акд
доираларини қамраб олади ва одамнинг онгли маънавий ҳаётининг асосий
томонини ташкил этади. Бу туйғу кўп жиҳатдан ватанпарварлик хисларига мос
келади. Жонажон табиатга бўлган муҳаббат билан бирга ёш авлодга жонажон
ўлкага, жонажон мамлакатга кўйилган меҳр ўсади. У бевосита болаликда,
мактаб йилларида туғилади. Улғайиш ва етуклик меҳру муҳаббатни хис этиб
олишга олиб келади ва уни мустаҳкамлайди. Биологик таълим бутун ёш авяодни
табиатга тўғри муносабатда бўлишга олиб келади: унга нисбатан таъсирчан
муҳаббатни тарбиялайди, габиатнинг чиройини идрок этишдан ташқари уни
муҳофаза қилиш, асраш, табиат бойликларини ўз қўллари билан яратиш ва
кўпайтиришга ўргатади. Буларнинг барчасига биологик қонуниятларни чуқур ва
онгли равишда ўзлаштиргандагина эришиш мумкин.
Билимларни мустаҳкамлаш учун саволлар.
1.Нима учун ҳар бир кишига биологак билимлар керак?
2.Ўқувчиларни тарбиялашда биологик таъпимни қандай аҳамияти бор?
З.Нима учун биология фанини ишлаб чиқарувчи кучларнинг бири деб аташ
мумкин?
9

---

З.Мавзу: