A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Tishlar 
Ko‘pchilik sutemizuvchilarga o‘xshab odamlarda ham tishlar izchil ravishda 
ikki bo‘g‘ini kuzatiladi. Yosh bolalarda 20ta sut tishlari bo‘lib keyinchalik ular 
o‘rnida 32ta doimiy tishlar paydo bo‘ladi. Yuqorgi jag‘da 16ta, pastki jag‘da ham 
16ta. Tishlar jag‘ning har qaysi yarmida 2ta kurak, 1ta qoziq, 2ta kichik oziq, 3ta 

---

23 
katta oziq tish bo‘ladi. Uchinchi katta oziq tish aql tish deb ataladi va barcha 
tishlardan keyin chiqadi.
O‘ng tomon
chap tomon 
Bolaning 6 yoshidan boshlab sut tishlari doimiy tishlar bilan almashina 
boshlaydi. Tishlarning almashininsh jarayoni 12:14 yoshigacha davom etadi.
Tishlarning tarixiy rivojlanishi bilan bog‘liq holda yuqori tish do‘ngliklari 
oldingi oraliq - protokonulis odamda bo‘ladi, oldingi ichki protokonulis va keyingi 
tashqi yuqori do‘nglik pitekantrop odamda bo‘lmaydi.
Tishlarning hamma qismini asosan dentin tashkil qiladi. Bundan tashqari 
karonka emal bilan ildiz va bo‘yni sement bilan qoplangan bo‘ladi. Dentinni 
suyakka tenglashtirish mumkin. Reptiliyalarda tish koronkasi oddiy usti konus 
prokonus bilan qoplangan bo‘ladi. Sutemizuvchilarning tishlari har xil shaklda 
bo‘ladi. Uning usti har xil tepaliklar oldingi protokorpulyus, oraliq protokonus, 
keyingi metakonusdan tashkil topadi. 
Odam tanasining rivojlanishi – ontogenezi 
Yosh antropologiyasi odamning shaxsiy taraqqiyoti evolyutsiyasini ya‘ni 
tuxum hujayraning urug‘lanishidan tortib to tabiiy o‘limigacha bo‘lgan davr 
maboynidagi anatomik tuzilishi, fiziologik funksiyalarini o‘rganadi. 
Organizmning o’sishi va rivojlanishi 
Odamning o‘sishini tadqiq qilish ikki turda olib boriladi. Bo‘yiga va eniga 
o‘sishni bilish uchun bir necha yil mobaynida odam bo‘yi o‘lchanadi. Eniga 
o‘sishda qisqa vaqt ichida har xil yoshdagi odamlar tadqiq qilinadi. Eniga o‘sish, 
o‘sish dinamikasini ochib beraolmaydi. Bo‘yiga o‘sishni tekshirish orqali 
morfologik, funksional ko‘rsatkichlarining o‘zaro aloqasini va o‘sishga ta‘sir 
etuvchi endogen va ekzogen omillar aniqlanadi. Organizmning o‘sishi va 
rivojlanishi tubandagi qonuniyatlar bilan tavsiflanadi. 
1.
Fileo - ontogenezda odam tanasining turli qismlarining funksiyalarini 
tabaqalanishi va rivojlanishi avtominatsiyalanishi. 

---

24 
2.
Rivojlanish uzluksiz va uzlukli, asta sekinlik va davriylikning dialektik 
birligi. Odam tanasi asta - sekin tug‘ilgandan keyin o‘sadi keyinchalik 
sakrash (tez o‘sish faqat odamga emas balki antropoidlar, xususan 
shimpanzelarga ham hos) bilan amalga oshadi. Odamning o‘sish tezligida
a) tug‘ilgandan keyin 10 - 13 yoshgacha o‘sish tezligi doimiy kamaya boradi 
b) sakrash davri v) sakrash davriga qaraganda o‘sish tezligi kamayishi va 
to‘xtashi 
3.
Geteroxroniya – organizmning har xil organlar sistemasini va to‘qimalarini 
yoki bir sistemadagi belgilarni har xil yetilishi. Anoxin konseptsiyasiga 
binoan organizm uchun rivojlanishning turli bosqichlari nihoyatda zarur 
funksiyalarni, organizmning muxit bilan aloqasini ta‘minlagan taqdirda tez 
rivojlanadi va yetiladi. 
4.
Odamdagi rivojlanish bo‘yicha tafovutlar ma‘lum darajada uning irsiyat 
dasturi bilan belgilanadi.