A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

 
9-rasm. Dripitek.
Driopitek maymunlar 14 mln. yil oldin yashaganlar. Ularning tishlaridagi 
emalning tuzilishi odam tishlarining emal tuzilishiga o`xshash bo`lgan. Tishlari 
orangutan tishlariga yaqin bo‘lgan. 
Driopiteklardan keyin avstralopiteklar kelib chiqqan. Bular Avstraliya 
maymunlari ma‘nosi - lotinchada ausralis – janubiy, pitheus – maymun demakdir. 
Bu atamani 1924 - yil bu maymunni topgan R. Dart fanga joriy etgan. Dart uni 
birinchi marta Janubiy Arab Respublikasidan topgan bo`lib, keyinchalik 
avstralopiteklar Janubiy va Markaziy Afrikadan ham ko`plab topilgan. 
Avstralopiteklar 9 - 5 mln. yil muqaddam yashagan deb hisoblashadi. 
Bu maymunlar yashagan epoxada Afrikaning tropik o`rmonlari shimol 
tomonga surilib, ular o`rtasini cho`l va savannalar egallaydi. Avstralopiteklar 
natijada ochiq yerda yashashga majbur bo`lganlar. Ochiq yerlarda darranda tishli 
yo`lbarslar haddan tashqari ko`p bo`lgan. Avstralopiteklar bo`yi unchalik baland 
emas, jussasi ham katta bo‘lmagan. Shuning uchun yaqinlashgan dushmanlarni 
ko`rish ular uchun nihoyatda kerak edi. Byning uchun gavdani tik ushlash zarur 
edi. Bundan tashqari tik turish ov qilish uchun ham zarur edi. Tik turib havf - 
hatarni ko`rish boshqa dashtning cho`l hayvonlari yumronqoziqlar, sug`ur 
(surka)lar uchun ham hosdir. Tik turish orqali avstralopiteklar yirtqich hayvonlarga 

---

67 
tosh otib yoki kaltak bilan haydash va ozuqa tashishi mumkin edi. Avstralopiteklar 
yashagan g`orlarda tuyoqli hayvonlar (antilopalar)ni suyak qoldiqlarini topilishi 
ular ov bilan shug`ullanganligi ko`rsatadi. Go`sht bilan ovqatlanush primatlar 
uchun katta ahamiyatga ega bo`lib, u organizm uchun zarur aminokislotalar 
ayniqsa lizinni o`zlashtirish imkonini tug`dirdi. Bu aminokislota faqat hayvon 
maxsulotlarida bo`lib boshqa mahsulotlarda uchramaydi. Avstralopiteklarda 
yungning asta-sekin reduksiyaga uchrashi ro`y bergan. Chunki issiq hududda yung 
tanani isitib yuborishga olib kelgan. Avstralopiteklar bosh miyyasi 600 sm
3
atrofida bo`lib, ular yaxshi chopa olmaganlar. Avstralopiteklar 5 mln yil shu 
xolatda yashaganlar. Ularni og`irligi 50kg bo`lib, gala bo`lib yashaganlar. R. Dart 
ma‘lumotiga ko‘ra Avstralopiteklar yirtqich bo`lib pavian va boshqa maymunlarni 
tutib iste‘mol qilgan degan fikrni ilgari surgan. 
10-rasm. Avstrolopitek.
Yalang`och holda tanadagi ter orqali Na
+
ioni kop ajralib ketgan. Bu 
yirtqichlikka va vegetarian ovqatlanuvchilarni osh tuzini izlashga majbur etgan. 
Avstralopiteklar tik yurishi bilan bog‘liq holda bolani oson tug`ishga qarama - 
qarshilik yuzaga keladi. Ularni tos suyagi odamlarnikiga o`xshagan bo`ladi va ikki 
oyoqlab yurishga yordam beradi. Urg`ochi maymunlar kichik boshli bolalar 
tug`ishda davom etgan. Bu davrda yirik boshli bolalar tug`ish bo`yicha 
Avstrlopiteklar o`rtasida tabiiy tanlanish ketadi. Chunki bosh miyasi nisbatan 
kattaroq tug‘ilgan bolalar keyinchalik ov qurollaridan foydalanishda va jamoa 
bo`lib ov qilishda, yirtqich hayvonlardan himoyalanishga ko`proq layoqatli bo`la 
boshlagan. Yirik boshli bolalarni tug`ish ayollarda qiyinchilik tug`diradi. Chunki 

---

68 
tug`ilgan bolasining miyyasi 360 - 370gr va 8 - 9 oyda esa ikki hissa ortadi va 
gorilla maymuni miyyasidan ham og`ir bo`ladi.
Hozirgi davrda Xabashistonda topilgan avstralopiteklarni suyak qoldiqlari 
yaxshi o`rganilgan. Ularning bo`yi 110 - 120 sm bo`lib, ikki oyoqlab yurgan, 
tishlari odam tishlariga o`xshash bo`lgan. Ular 3,5 - 4 mln. yil oldin yashagan.
Keyinchalik avstralopiteklar ikki tarmoqqa ajralgan. Afrika avstralopiteklari 
va bahaybat gavdali avstralopiteklar. 
1) Afrika avstralopiteklari va ular unchalik yirik bo`lmagan, ular har xil ovqatlar 
bilan ovqatlanganlar. Ular Afrikaning hamma qismida tarqalgan. Ularning ba`zilari 
Janubiy afrikani tog`li o`rmonlarida va cho`llarida, dashtlarida hozirgi odamlar 
paydo bo`lguncha yashaganlar.
1) Ikkinchi tarmoq bahaybat gavdali avstralopiteklar bo`lib, ular o`simliklar bilan 
oziqlanadi, jag‘ tishlari yirik bo‘lgan va dag`al o`simliklarni chaynashga 
muvofiqlashgan. Ular butun Afrika qit`asi bo`ylab tarqalgan, 1mln.yil oldin 
uchragan. Undan avval Afrika avstralopiteklaridan yoki uning dastlabki 
formalaridan odam avlodi ajralgan.
XX asrning 60-yillarida ko`p paleontologlar avstralopiteklarni 1 mln.yil ilgari 
yashagan degan tahminni ilgari surishgan. Shunday yosh pitekantrop va 
sinantroplarga ham hos bo`lib, ular eng qadimgi odamlar sanaladi. Binobarin 
avstralopiteklar eng qadimgi odamlar bilan yashaganligii sababli ularning ajdodi 
bo`lishi mumkin emas degan fikr keng tarqalgan edi. Ular evolyusiyaning boshi 
berk ko‘chasi degan fikr tarqalgan edi. Keyin Sharqiy Afrikada 30 - 40yillarda 
ekspeditsiya tashkil etgan paleontolog Lusis Likining tadqiqoti bu fikrning asossiz 
ekanligini ko`rsatdi. 1959 - yil L. Liki Oldovay darasi, ya`ni tog` oralig`ida 
avstralopiteklarga o`xshash maymunlarni suyak qoldiqlarini topdi va uni zinjantrop
ya‘ni sharqiy Afrikaning arabcha nomi bilan atagan. U 1,75 mln. yoshli yer 
qatlamlaridan topilgan. 1960 - yil L. Liki undan ham pastki qatlamdan (2 
mln.yoshli) maymunlarning suyak qoldiqlarini topib unga prezinjantrop, ya‘ni 
zinjantropdan oldingi deb nom berdi. U zinjantropga nisbatan ancha taraqqiy 

---

69 
etmagan maymun edi. Prezinjantrop suyaklari atrofidan uning tosh qurollari ham 
topilgan. Shuning uchun unga uquvli odam Xomo habilis deb nom berdi. 
Xabashistonda Omo daryosini vodiysida L. Liki va uning o`g`li Richard Liki 
1967-1971 yillarda 4 mln. yil qadimgi, 1976 - yil Keniyada Amerika ekspe-
ditsiyachilar tomonidan avstralopitekning pastki jag`ini 5,5 mln.yer qatlamidan 
topishdi. 1973-1976 yillar Xabashistonda 3,1 mln. yil oldin yashagan qadimgi yer 
qatlamidan avstralopitek oilasining to`liq skeleti topildi. 
Bu va shunga o`xshash avstralopiteklarning qadimgi vakillari uchlamchi 
davrini oxirida ya`ni bundan 5 mln. yil ilgari yashaganligidan guvohlik beradi. 
Ular uquvli odam ajdodi bo`lishi mumkin. 
Dastlabki tosh qurollar uquvli odamga tegishli bo`lib, u bundan taxminan 3 
mln. yil muqaddam yashagan prezinjantropga tegishli. U tabiatdagi tayyor tosh, 
shoxlardan qurol sifatida foydalanishni bilganlar. Zinjantrop Homo habilisni o`ljasi 
sanalgan. Uquvli odam avstralopiteklardan kam farqlangan. Miyya hajmi 650-680 
sm
3
ya‘ni Avstralopiteklar miyyasidan 150 sm
3
ortiqcha. Uning bo`yi biroz 
balandroq bo`lgan 13-150 sm. Salgina egilib yurgan.