A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Shimpanze avlodi
. Ekvatorial Afrikadagi tropik yomg`irli o`rmonlarda, tog` 
o`rmonlarida 3000m dengiz satxidan balandlikda uchraydi. Tana uzunligi 150sm, 
tana og`irligi 45-50kg, ba`zan 80kg (6-rasm). Orangutandan farqli ravishda jinsiy 
dimorfizm unchalik yaxshi rivojlanmagan. Ular ko`rishganda bir-biri bilan 
o`pishib, quchoqlashib ko`rishadi. Urg`ochi va erkaklarining og`irligini 90%ni 
gavda vazni tashkil qiladi. Qo`llari oyoqlariga qaraganda uzun, kaftlaridagi 
barmoqlari ham uzun lekin birinchi barmoq kichkina. Oyoqlaridagi birinchi 
barmoq yirik, boshqa barmoqlar orasida teri pardalari bor. Quloq suprasi yirik, 
odamnikiga o`xshash, yuqori labi balandroq, burni kichik puchiq, yuzini, 
barmoqlarini, tovonlarini orqa tomonini ajin bosgan. Yungi qora, har ikki jins 

---

62 
iyaklarida oq sochlar bo‘ladi. Terisi oqish, tana harorati o`rtacha 37.2
0 
ni tashkil 
qiladi.
7-rasm. Shimpanze.
Shinpanzening ikki turi bor. 1) Oddiy shinpanze; 2) Pakana shinpanze. Oddiy 
shimpanze Markaziy Afrikada tarqalgan. Shimpanze daraxtda va yerda /30% / 
kunduzi hayot kechiradi. Yerda to`rt oyoqlab yuradi va tovoniga ko`krak tayanch 
vazifasini o`taydi. Axyon - axyonda ikki oyoqlab yuradi. Ularning qo`llari 
daraxtda yashaydigan boshqa maymunlar singari changal vazifasini bajaradi. 
Boshbarmog`i 
kichik 
bo`lsada, 
boshqa 
barmoqlariga 
qarama-qarshidir. 
Shinpanzening barmoqlari har xil harakatlar: uya qurish, qurollarni ushlash, 
ulardan foydalanish, rasm solish vazifalarini bajaradi. Shimpanzelar guruh bo`lib 
yashaydilar. Guruh azolari 20-25 hatto undan ham ko`p bo`ladi. Janjal, 
tajovuzkorlik kam bo`ladi. Bir - biri bilan munosabatlarida 30ga yaqin har - xil 
ovoz chiqaradi. Ular yuz qiyofasini o`zgartirib, o`zining munosabatini bildiradi. 
Yig`laganda ular ko`zini chirt yumib, qattiq qichqiradilar, ko`zidan yosh 
chiqmaydi. Yuz qiyofasi kulayotgan, qo`rqqanlik, yig`laganlik kabi holatlarni 
ifoda qiladi, salomlashadi, ko`nikadi. Shimpanze daraxtlardagi uyalarida uxlaydi. 
Asosan o`simliklar, suvli mevalar, barglar, yong`oqlar, yosh novdalar, urug`lar, 
daraxt po`stloqlari ba`zan chumolilar bilan ham oziqlanadilar. Shimpanzelar yil 
davomida urchishadi. Homilalik davri 225 kun, asosan 1ta ba`zan 2ta tug`adi. 
Tug`ilgan bolasi yalang`och, nimjon, kuchsiz bo`ladi. Uzoq vaqti uni onasi boqadi. 

---

63 
3-8 yoshli shimpanzelar ko‘proq o‘yinlar bilan kun o‘tkazadi. Urg`ochilar 6-10 
yoshida erkaklari 7-8 yoshida balog`atga yetishadi. Ular 60 yoshgacha yashashi 
aniqlangan.