A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Odam hulq-atvorining genetik asoslari. 
Odam xulq-atvori hayvonlar fe‘l-
atvoridan qanday jihatlari bilan farq qiladi degan masalaga e‘tiborni qaratmoq 
kerak. Ma‘lumki odamlar eng yuksak darajada rivojlangan hayvonlardan o‗zining 
aql-zakovati, fahm-farosati bilan farqlanadi. Itlar, maymunlar, delfinlar so‗zni 
tushunishlari, tana harakatli tuyg‗uni ifodalash orqali o‗z hohishlarini 
bildirishlari mumkin. Lekin ular tushunib, fikrlash qobiliyatiga ega emaslar ya‘ni 
ularda narsalarning asosiy xossalari to‗g‗risida abstrakt tasavvur shakllanmaydi. 
Agar hayvonlarning fikrlashi haqida gap ketsa hamma vaqt uning konkret 
ekanligini ulardan farqli ravishda insonlarda mavxum umumlashgan, tushunarli, 
mantiqiy fikrlash rivojlanganligini qayd etish zarur. To‗g‗ri, yuksak darajada 
rivojlangan hayvonlar bilan odam fe‘l-atvori o‗rtasida juda ko‗p o‗xshashliklar bor. 
Masalan, maymunlar xursand, xafa, g‗am-g‗ussa, ayb ish qilganligini tuyg‗u orqali 
ifodalaydilar. Yuksak hayvonlarda qiziquvchanlik, diqqat, xotira, xayol hamda 
hulq-atvorning murakkab shakllari mavjud bo‗lsada, odam biror ish qilishdan 
oldin uni qanday bajarish rejasini tuzadi. Binobarin odam tushunib fikrlash 
qobiliyatiga ega bo‗lishi sababli nima qilayotganini biladi. Odamlar hulq-
atvori bilan hayvonlar fe‘l-atvoridagi ikkinchi tafovut odamlarda ikkinchi 
signal sistemasi - nutqning taraqqiy qilganligidir. 
Hayvonlar bir-birlari bilan tovush signallari yordamida, odamlar esa so‗z 
orqali aloqada bo‗ladilar. Odamlar hulq-atvorining hayvonlar fe‘l-
atvoridan uchinchi farqi mehnat sanaladi. To‗g‗ri ayrim hayvon turlari ham 
«mehnat» qiladilar. Ular o‗zlari uchun in, uya yasaydilar, 

---

47 
o‗rgimchaklar to‗r «to‗qiydilar», maymunlar tayoq yordamida mevalarni 
oladilar yoki ozuqalarini suvga chayib iste‘mol qiladilar. Lekin hayvonlar 
mehnat qurollarini yasash qobiliyatiga ega emaslar. Ular atrofdagi muhitga 
moslashadilar holos, odamlar esa uni o‗zgartiradilar. Shu ma‘noda odamni 
mehnat yaratgan deb aytish mumkin. Shunga qaramay odam hulq-atvori va 
hayvonlar fe‘l-atvori genlarga, xromosomalarga bog‗liqligini ta‘kidlash joiz. 
Hayvonlarning fe‘l-atvori genlarga bog‗liq ekanligi drozofila meva 
pashshasida olib borilgan kuzatishlar, tajribalar misolida yuqorida yoritildi.