A soliyev, R. Mahamadaliyev iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari

—
chizm
a. 
A
n
g
r
e
n
-O
lm
a
li
q
 t
o
g
'—
ko
n 
san
o
a
ti
 hu
dud
iy 
ishl
ab 
chiq
aris
h 
m
ajmuasin
ing
ta
rm
o
q
la
r 
ta
rk
ib
i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Energiya  ishlab  chiqarish  sikli  tasvirini  daraxt  shaklida.  tassavur 
qilish  qulay.  Bunda daraxt  tanasi  asosiy  ishlab  chiqarish jarayoni,  uning 
shox  va  shoxchalari  esa  ushbu  jarayon  atrofidagi  texnologik  jihatdan 
aloqador  ishlab  chiqarish  korxonalarini  anglatadi.  Shu  nuqtai  nazardan 
energiya  ishlab  chiqarish  sikllari  IIICHM  va  iqtisodiy  rayonlar  ichki 
tuzilishini,  tarkibini  tahlil  etishda  aniq  va  samarali  usul  'bo'lib  xizmat 
qiladi.  Bundan tashqari, mazkur siklning ekologik ahamiyati  ham  beqiyos, 
chunki 
u 
mohiyatan 
chiqindisiz, 
uzluksiz  texnologik  jarayonga 
(zanjirlarga) asoslangan.
HICHMIar  iqtisodiy  geografiyaning  eng  muhim  tadqiqot obyektidir. 
Ammo,  ma'lumki,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  geografiya  faqatgina  iqtisodiy 
qismdan  iborat emas.  Shu  bois,  hududiy majmualar nafaqat iqtisodiy, ya'ni 
ishlab  chiqarish  geografiyasida,  balki  ijtimoiy-iqtisodiy,  sotsial  va siyosiy 
geografiyada ham mavjud.
Ijtimoiy-iqtisodiy 
majmualarga 
shahar 
yoki 
shahar 
aglomeratsiyalarini,  hududiy  sotsial  majmualarga  esa  kichik  aholi 
punktlari,  turli  kasb  yoki  millat  vakillari  yashaydigan  hududiy  birlik, 
maishiy  xizmat  ko'rsatish  kombinatlari,  mahalla  va  hokazolarni  kiritish 
mumkin. Tabiiyki, ularning faoliyat doirasi, chegarasi har xil.
Yuqoridagi  uch  turdagi  hududiy  majmualar  birligi  umumiy  yoki 
hududiy  ijtimoiy  tizimlafhi  (majmualarni)  shakllantiradi.  Bu  esa  ijtimoiy 
geografiyaning  obyekti  hisoblanadiki,  unga  ko'rilganlardan  tashqari 
siyosiy  geografik  (hududiy-siyosiy),  geosiyosiy  birliklar  kiradi.  Shunday 
qilib,  ijtimoiy  geografiyaning asosiy tarkibiy  qismlariga muvofiq  ravishda 
turli  xil  hududiy  majmualami  ko'rsatish  muinkin.  Fanmng  bosh 
maslalaridan  biri  ana  shu  turli  funksional  turdagi  va  yiriklikdagi 
majmualarning  shakllanish  va fivojlanish  qonuniyatlarini,  ularning  o'zaro 
hududiy  munosabatlarini  keng  va  chuqur  o'rganishdan  iborat.  Bu  esa 
ma'lum  maqsadga yo'naltirilgan dasturga yondashuv bo'lib, u tizim-tarkib, 
muammo-majmua  uslubiga  to'g'ri  keladi  va  bunday  mukammal  hududiy 
birikmalarni boshqarishda katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Xuddi  shu  ma'noda  hududiy  majmualar  ishlab  chiqarishni  hududiy 
tashkil  etishning  eng  samarali  shakli  hisoblanadi.  Chunki  korxonajjarni 
alohida-alohida,  tarqoq  joylashtirgandan  ko'ra  ulami  bir-biriga  yaqin 
qurish  katta  samara  beradi.  Bunda  har  bir  korxona  uchun  emas,  balki 
ularning  barchasiga  yagona  infrastruktura  tizimi-yo'l,  yer  osti  va  yer  usti 
qurilmalari,  suv,  elektr energiya va boshqa shaxobchalar quriladi,  natijada 
anchagina (taxminan  40  foizgacha)  kapital  mablag'  tejaladi.  Ana  shunday 
masofa  transport  harajatlarini  kamaytirish  hamda  korxonalarning  o'zaro
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faoliyat  ko'rsatishi  tufayli  yuzaga  kelgan  samaradorlikni  iqtisodiy 
geografik samaradorlik deb ta'riflash to'g'ri bo'Iadi.
Masalan,  paxta  tozalash  zavodlari,  odatda,  paxta  yetishtiruvchi 
rayonlarda quriladi. Agar ularga yaqin joyda yog'  zavodi qurilsa, yana ayni 
muddao  bo'ladi,  ushbu  korxonalar  chiqindilari  asosida  esa  chorvachilik 
fermalarini ham rivojlantirsa bo'ladi. Ko'rinib turibdiki, bir hududda ishlab 
chiqarishning qator korxona yoki  tarmoqlari  mavjud:  paxta dalalari,  paxta 
tozalash  va  yog'  zavodlari,  chorva  fermasi.  Ularning  barchasi  uchun 
yagona infrastruktura va aholi joylashuv tizimlari  xizmat qiladi.
Yana boshqa bir  misol:  sho'x  oqar  tog'  daryosiga GES  qurildi,  deb 
faraz  qilaylik.  GES,  ya'ni  arzon  elektr  energiya  asosida  arzon  energiya 
talab  "jumladan  alyuminiy  zavodi  tashkil  etiladi,  uning  negizida esa kabel 
yoki  elektr-texnika mashinasozligi,  radio  va  priborsozlik  rivojlanib  borish 
uchun  qulay  imkoniyat  yaratiladi.  Bulardan  tashqari,  suv  ombori  pastki 
hududlarni  sug  orishda,  uning  atroft  sport,  dam  olish  (rekreatsiya) 
zonalarini  barpo qilishda ahamiyatli  bo'ladi. Ko'rib turibsizki, bir hududda 
ishlab chiqarishning qator tarmoqlari mavjud.
' Yuqoridagi  misollardan  ayon  bo'lishicha,  hududiy  ishlab  chiqarish 
majmualari  ma'lum  bir  joyda  ishlab  chiqarish  korxona  va  tarmoqlarini 
yagona  infrastruktura  hamda  aholi  joylashuvi  va  tizimlari  asosida  barpo 
etish  va  ularni  o'zaro  uyg'unlashtirilgan  holda  rivojlantirishni  anglatadi. 
Shu  ma'noda  ular,  shubhasiz,  iqtisodiy  geografiya  fanining  eng  katta 
yutug'idir.
Hududiy  majmualar  faqat  iqtisodiyotgina 
emas,  balki  noishlab 
chiqarishda, jumladan, aholiga xizmat ko'rsatish sohalarini  hududiy tashkil 
etishda  ham  bor.  Chunonchi,  tibbiyot,  maishiy  xizmat  ko'rsatish,  savdo 
majmualari  (komplekslari)  shular jumlasidandir.  Masalan,  korxona yonida 
dorixona, poliklinika, diagnostika (tashhis) markazi; bolalar uchun  bog'cha 
va  yaslining  birgalikda  joylashuvi;  sartaroshxona,  turli  xil  ta'mirlash 
korxonalari,  kimyoviy tozalash,  hammom  va boshqalar  bir joyda hududiy 
majmua shaklida tashkil etiladi.
Hududiy  ishlab  chiqarish  (va  noishlab  chiqarish)  majmualari 
kombinatlashuv  jarayoni  asosida  vujudga  keladi.  Ma'lumki,  ishlab 
chiqarishini  ijtimoiy  va  hududiy  tashkil  etishning  bu  shaklida  bir  xom 
ashyodan  bir  necha xil  mahsulot  yetishtirish  yoki  bir  hududda-joyda  turli 
korxonalarni qurish mumkin.
Albatta,  hududiy  majmualarning  iqtisodiy  samaradorligi  ma'lum  bir 
chegarada  yuzaga  keladi.  Agar  bunday 
majmualar  haddan  tashqarii 
hududiy vatarkibiy jihatdan kattalashtirilsa,  iqtisodiy samaradorlik evaziga
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qator  qiyinchiliklar,  muamolar  vujudga  keladi:  xom  ashyo  va  mehnat 
resurslari  yetishmaydi,  transport  harajatlari  ko'paydi,  ekologik  vaziyat 
buziladi, 
boshqarish  qiyin 
bo'ladi 
va  h.k.  Binobarin,  hududiy 
majmualarning  nisbatan  kichikroq  bo'lgani  ma'qul  (aksariyat  rivojlangan 
xorijiy mamlakatlarda xuddi shunday).
Mavzuning  yakunida  iqtisodiy  va  ijtirhoiy  geografiyaga  xos  turli 
ko'rinishdagi hududiy tushunchalarni ham eslatish ahamiyatidan holi emas. 
Bular:  hududiy  tarkib,  hududiy  tizim,  hududiy  majmua,  hududiy 
birikmadir.  Ushbu  tushunchalar  bir-biriga  juda  yaqin,  ammo  ularni  o'z 
o'rnida  ishlatish  to'g'riroq  bo'ladi.  Masalan,  hududiy  tarkib  va  huudiy 
tizim  (sistema)  tizim-tarkib qoidasiga muvofiq  keladi;  har qanday  tarkib 
undan  kattaroq  bo'lgan  tarkib  yoki  tizimning  bir  qismi  va  ayni  vaqtda 
o'zidan pastda (ichkarida) turgan hududiy  birliklar uchun tizimdir.
Hududiy  majmua  mohiyatan  turli  soha  yoki  korxonalarning  ma'lum 
bir  joydagi-  birligi,  uyushmasidir.  Aynan  ana  shunday,  yagona 
infrastruktura  tizimi  asosida  vujudga  kelgan  hududiy  majmualar  katta 
iqtisodiy va ijtimoiy samara beradi.