A samatov, I. B. Rustamova

Jonh mehnat — bu inson kuch-quvvatining sarflanishidir; jonli mehnat jismoniy va aqliy mehnat bo ‘lishi mumkin.

Jismoniy mehnat deganda, kaloriya bilan o'lchanadigan muskullar quvvatining sarflanishi tushuniladi. Aqliy mehnatga aqliy faoliyat quvvati sarflanadi. Jonli mehnat sarflari esa fiziologik chegaralarga ega ekanligi bilan ajralib turadi.

Jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanib borgan sari, jonli mehnat moddiylashgan mehnatning tobora ko‘proq qismini qamrab oladi.

Moddiylashgan mehnat — mehnat buyumlari va vositalarida — mashina — mexanizmlar: asbob-uskunalar, avtomatlashtirilgan, jonli mehnat, bilan ajralib turadi.

Natijada jami mehnatda moddiylashgan mehnatning ulushi ko‘payib borgan sari jonli mehnatning ulushi kamayib boradi. Bu mehnat unumdorligi oshganligining asosiy belgisidir. Fan-texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarishning takomillashuvi mehnat unumdorligi oshishining asosiy shartlaridir.

Yangi texnologik jarayonlar, materiallar va avtomatlashtirish vositalarining joriy etilishi mehnatni mexanizatsiyalash darajasining ortishiga olib keladi. Bu ko'rsatkichni quyidagicha ifodalash mumkin: Mmd = -^л--100% (9.2) ^1Ло‘П

bunda: M_md — mehnatning mexanizatsiyalash darajasi, foiz ;

N_m — mexanizatsiyalashgan mehnat bilan band xodimlar soni; N_o,_rt — ro'yxat bo'yicha xodimlarning umumiy o'rtacha soni.

O'z ishini mashinalar va mexanizmlar yordamida bajaradiganlar mexanizatsiyalashgan mehnat xodimlari jumlasiga kiritiladi.

Mehnatni mexanizatsiyalash (avtomatlashtirish) darajasining ortishi va moddiylashgan mehnat ulushining oshganligi jonli mehnat sarfmi ko'paytirmasdan turib mehnat ur.umdorligini oshirish imkoniyatlarini yaratadi.

Mehnat unumdorligining asosi bo'lgan mehnatning unumdorlik kuchi mehnat unumdorligining aynan o'zi emas. Haqiqiy mehnat unumdorligi, quyidagi ikki muhim omilga — jonli mehnatning eng muhim ko'rsatkichi bo'lgan mehnat intensivligiga (jadalligiga) va ish vaqtining nominal fondidan qay darajada foydalanishga bog'liq bo'ladi.