А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

Болалар нима учун ўйнайдилар? 
Психологияда ролли ўйин фаолияти воқеа ва мазмундан ташкил топади. Одатда воқеа 
деганда, ўйин фаолиятида болалар акс эттирадиган воқеликнинг доираси тушунилади. Ўйинларнинг 
сюжети хилма-хиллигига қарамай, рус психологи Е. А. Аркин ўйинларни қуйидаги таснифини 
тавсия қилади: 
1) ишлаб чиқаришга, техникага доир – қурилиш, касб-хунар, қишлоқ хўжалилига оид 
ўйинлар; 
2) маиший ва ижтимоий сиёсатга доир – рўзғор, боғча, мактаб, кундалик турмушга оид 
ўйинлар; 
3) харбийга доир – уруш-уруш ўйинлари; 
4) драмалаштирилган – кино, спектакл ва бошқаларга оид; 
Бошқа бир рус психологи Д. Б. Элькониннинг таснифи бўйича эса ролли ўйинларнинг 
сюжетига кўра 3 та гуруҳга ажратиш мумкин. 
1) маиший мавзу сюжетига оид ўйинлар; 2) ишлаб чиқариш сюжетига тааллуқли ўйинлар; 3) 
ижтимоий-сиёсий сюжетли ўйинлар. Муаллиф айрим ўйин турлари мактабгача ёшдаги болаларнинг 
барча бўғинларига мослигини, сюжетлар маишийдан ишлаб чиқаришга қараб ва ундан ижтимоий-
сиёсий воқеаларни акс эттиришга қараб ривожланишини алоҳида уқтиради. Унинг фикрича, ўйин 
сюжетидаги бундай изчиллик боланинг билим савияси, турмуш тажрибаси кенгайиши, унинг катта 
ёшдаги одамлар турмушига чуқурроқ кириб бориши билан боғлиқдир. Дарҳақиқат, ўйин 
сюжетининг ўсиши турмушининг тобора янги қирраларини акс эттириш билан чекланиб қолмай, 
муайян сюжетнинг ўзига хос бошқа кўринишлари билан бойиши сабабли ҳам амалга ошади. 
Болаларга тарбиявий таъсир кўрсатиш жараёнини тўғри ташкил қилиш орқали ўйин 
сюжетларининг кўламини режали кенгайтириш мумкин. Болалар психологияси фанида қатъий 
ифодаланганидек, бола боғчага келганда унинг ўйин сюжети фақат оилавий турмушдаги воқеаларни 
акс эттирса, сайрларга олиб бориш, табиатни кузатиш натижасида ўйиннинг турлари кўпайиб 
боради: боғча, ҳайвонот боғи, ошхона, поезд, пароход, сартарош, сотувчи каби ўйинлар қўшилади. 
Боланинг ёши улғая бориши билан ўйиннинг муддати ҳам узайиб боради. Мазкур жараённи тадқиқ 
қилган А. П. Усованинг маълумотига кўра, 3-4 ёшли болаларнинг ўйин фаолияти 10-15 дақиқа, 4-5 
ёшли болаларнингўйин фаолияти 40-50 дақиқа, катта мактабгача ёшидаги болаларнинг ўйин 
фаолияти бир неча соатгача чўзилиши мумкин. Ҳатто, бир турдаги ўйинларнинг сюжетлари бутун 
кун бўйи, қолаверса, ундан ҳам ортиқ вақт давом этади. Бу ҳол бола ўйин фаолияти жараёнида ҳаёт-
фаолиятнинг у ёки бу қиррасини, муҳим жиҳатини алоҳида ифодалаб ижро этади, дейишига ҳеч 
қандай асос бўла олмайди. Чунки психология фанида ҳозиргача тўпланган илмий маълумотлар 
бундай муаммоларга жавоб бера олмайди. 

---

32 
Д. Б. Эльконин ўз тадқиқотида ролли ўйиннинг сюжети билан бир қаторда унинг мазмуни 
ҳам мавжуд эканлигини ёзади. Унинг фикрича, ўйинда бола катталар фаолиятининг асосий жиҳати 
(томони) ни аниқроқ акс эттириш ўйиннинг мазмунини ташкил қилади. 
Л. С. Славина тўплаган маълумотларга қараганда, маиший турмушга алоқадор бир хил 
сюжетли ўйин, мактабгача ёшдаги, болаларнинг ёш хусусиятига қараб (кичик, ўрта, катта) турлича 
йўсинда амалга оширилган. Кичик мактабгача ёшдаги болалар бир хил ўйинчоқлар билан бир неча 
марта такрорий ёки ортиқча ҳаракат қиладилар. Уларнинг ўйин мазмунини ўйинчоқ билан 
бажариши катталарнинг ҳаракатларини такрорлашдир. Агар улар «Меҳмон-меҳмон» ўйнаётган 
бўлсалар, барча ҳаракатларни (меҳмонни кутиб олиш, дастурхон ёзиш, ҳол-аҳвол сўраш ва 
ҳоказоларни) буюмлар билан изчил бажарадилар. Ҳаракатларни сўз билан қисқартириш ҳоллари 
болалар фаолиятида кам учрайди. Ўйиннинг мазмуни асосан ўйинчоқлар билан бажариладиган 
ҳаракатларда ўз ифодасини топади, ролни ижро этиш ҳамкорликда эмас, балки ёнма-ён, бир-бирини 
тўлдиришдан анча йироқ тарзда амалга ошади. 
Катта мактабгача ёшдаги болаларда ўйин фаолияти мутлақо бошқача ўтади, чунончи бир 
ҳаракат иккинчи ҳаракат билан узлуксиз боғланиб кетади, баъзи бир ҳаракатлар эса сўз ёрдамида 
қисқартирилади («келинг, хуш кўрдик» ҳаракат билан эмас, балки сўз орқали ифодаланади) ва 
умумлаштирилади. Ролли ўйин болаларнинг ҳамкорликдаги фаолияти маҳсули тариқасида, вужудга 
келади. Бу ёш роль танлашда иштирокчилар ўртасидаги низолар, тортишувлар камаяди, рольга 
ўзини лойиқ деб билиш ўзидаги мавжуд буюмлардан келиб чиқмайди (масалан, қалам-ўқитувчи, 
қайчи-тикувчи ролини олиш учун асос бўла олмайди), балки ўзининг мазмунидан, ҳамкорликдаги 
фаолият нуқтаи назаридан келиб чиқади. Натижада улар кичик мактабгача ёшдагиларга ўхшаб ролни 
алмаштириш, бир буюмдан бошқасига бир образдан икинчисига ўтишдек беқарор ҳаракатлар 
қилмайдилар. 
Ўрта мактабгача ёшдаги болаларда ролни тақсимлаш ёки уни танлаш ўйин фаолиятига 
киришдан анча илгари амалга оширилади, бу нга шу гуруҳ бошлиғи бевосита раҳбарли қилади. 
Шунинг учун ким қандай ролга муносиблиги узоқ тортишувларга сабаб бўлади. Тортишувлар ва 
баҳслар катта ёшли одамларнинг аралашуви натижасида адолатли ҳал қилинади. Болалар ўртасидаги 
ва асар қаҳрамонларининг бир-бирига муносабати ўйин фаолиятида бош масалага айланади. Улар 
амалга оширадиган хатти-ҳаракатлар умумлашган бўлса ҳам, ўйиннинг мазмуни (она ва бола, 
паттачи ва йўловчи, сотувчи ва харидор, тарбиячи ва тарбияланувчи каби) шахслараро 
муносабатлани акс эттиришга кўчади. 
А. П. Усованинг тадқиқотида таъкидланишича, ролли ўйин иштирокчиларининг сафи ёш 
улғайишига қараб, жинсий тафовутларга биноан кенгайиб боради: 1) уч ёшли болалар 2-3 тадан 
гуруҳга бирлашиб, 3-5 дақиқа бирга ўйнай оладилар; 2) 4-5 ёшлилар гуруҳи 2-5 иштирокчидан 
иборат бўлиб, уларнинг ҳамкорликдаги фаолияти 40-50 дақиқа давом этади, ўйин давомида 
қатнашчилар сони ортиб ҳам боради; 3) 6-7 ёшли болаларда ролли ўйин гуруҳ ёки жамоа бўлиб 
бирга ўйнаш истаги вужудга келади, натижада аввал роллар тақсимланади, ўйиннинг қоидалари ва 
шартлари тушунтирилади (ўйин давомида болалар бир-бирларининг ҳаракатини қаттиқ назорат 
қиладилар). 
Қатор илмий тадқиқотларда исботланишича, ўйинда тарбиявий таъсир жамоаси тўғри 
уюштирилса, болалар ҳаётида жуда мураккаб, нозик психологик механизм пайдо бўлади ва 
шахслараро муносабат бошқачароқ тус олади. Болалар жамоасидаги ўзаро муносабатлар, 
мулоқотлар ўйиннинг мазмунини бойитади, сюжетнинг кўламини кенгайтиради, роллардаги ғоялар 
барқарорлашиб боради. Гуруҳ ва жамоа бўлиб ўйнаш орқали болаларда жамоа ҳаракати қоидалари, 
ахлоқ нормалари, ўзаро ёрдам кўникмалари ва бошқа умуминсоний қадрият, маънавий ва 
руҳиятнинг таркибий қисмлари шаклланади. Шунинг учун ўйин фаолиятида жамоа аъзоларининг 
қоидага мувофиқ мувофиқ ҳаракат қилишлари алоҳида аҳамият касб этади, ўйин давомида ролларни 
бажарувчилар ўзларининг алоқалари орқали бир-бирлари билан узвий боғланишларини, ўйинни 
муваффақият билан якунлаш, охирига етказиш учун биргаликдаги ҳаракат қанчалик зарурлигини 
англай бошлайдилар. 
Д. Б. Эльконин ва унинг шогирдлари тўплаган маълумотларга, шахсий кузатишларимизга 
кўра, бола бирор ролни ўйнашни ўз зиммасига олишининг энг зарур шарти унда катталар 
фаолиятининг муҳим хусусият ва белгиларини аниқ ифодалаш уқувининг унда мавжуд бўлишидир. 
Ўйин фаолиятида бола ўз хатти-ҳаракатини реал ҳаракатлар мантиқига мослаштиради, ўйин 

---

33 
талабларига тўла бўйсундиради. Бинобарин, у мазкур жараёнда воқеликдан узоқлашмайди, аксинча, 
унга янада яқинлашади, ўйиндан ташқари ҳолатда қурби етмайдиган моҳият ичига чуқур кириб 
боради. 
Д. Б. Эльконин ҳаракатли ўйиннинг қоидалари мазмуни ўзаро боғлиқлигидан келиб чиқиб 
уларни беш гуруҳга ажратади: 1) ҳаракатга тақлид қилиш: тақлидий-процессуал ўйинлар; 2) муайян 
сюжетни драмалаштирилган ўйинлар; 3) сюжети оддий ўйинлар; 4) сюжетсиз қоидали ўйинлар; 5) 
аниқ мақсадга қаратилган машқлардан иборат спорт ўйинлари. 
Болани ўйинга ундаган омил унинг катта ёшдаги одамларнинг борлиқ тўғрисидаги ва 
шахслараро муносабати ҳақидаги тасаввури ва уларни ўз шахсий фаолиятида синаб кўриш 
истагидир, шунингдек, жамоа бўлиб ўйнаётган тенгқурлари билан бевосита мулоқотга киришиш 
иштиёқидир. Болалар психологияси фанида тўпланган маълумотлар таҳлилига асосланиб, мазкур ёш 
даври бўйича қуйидаги хулосани чиқариш мумкин: 1) ўйин фаолиятида бола турли ҳаракатларни 
тўлалигича намойиш этишга, уларни бажариш усулларини кўрсатишга иштиёқманд бўлади; 2) 
кейинчалик эса барча хатти-ҳаракатларни умумлаштириб акс эттиришга уринади. 
Бола ўсиб борган сайин нарсалар ва ўйинчоқларнинг номини ўзгартириш, янги ном билан 
аташ енгиллашади. Шунингдек фақат янги вазиятда жисмлар номини ўзгартириш билан кифояланиб 
қолмай, уларни янги номга мувофиқ қўллаш имконияти ҳам вужудга келади. Ўйин фаолиятида 
фойдаланиладиган нарсаларни янгича номлаш қатор муаммоли вазиятларни вужудга келтиради. 
Ўйин фаолиятида нарсалар номини ўзгартириш ўзининг психологик моҳияти билан мураккаб 
ҳолат ҳисобланади. Айниқса, сўз билан предметнинг ўзаро муносабатида уларга узвий боғлиқ 
ҳаракатлар алоҳида аҳамият касб этади. 
Юқоридаги мулоҳазалар асосида айтиш мумкинки, катта кишилар ҳаёти ва фаолиятининг 
ўрнини босувчи ашёлар уларнинг ҳаракатини умумлашган ҳолда ифодалашнинг моддий таянчи 
ҳисобланади. Шундай экан, ўйин фаолиятида бола ҳаракатининг ривожланиши ўйин мазмунига 
кўпроқ боғлиқдир. Чунки боланинг хатти-ҳаракати қанчалик ихчам ва умумлашган бўлса, у 
катталарининг фаолияти мазмунини акс эттиришдан шунчалик йироқлашади. Бинобарин, у 
одамларнинг нарсаларга ва бир-бирига муносабатини амалда бажаришга ўтади ва шунинг учун 
нарсалар билан ҳаракат қилишда катталарнинг ижтимоий муносабатларини тўғри ифодалашга 
интилади. 
Ҳар қандай ўйиннинг ва ўйин фаолиятининг марказида бола катта кишиларнинг фаолияти ва 
ўзаро муносабатини, муомаласини ўзига хос тарзда акс эттириши, такрорлаши имконияти туради. 
Шунга кўра ўйин ижтимоий аҳамият касб этади, бола инсоният томонидан асрлар давомида 
яратилган қимматли билимлар, амалий кўникмалар, малакалар ва одатларни ўрганишига имкон 
яратади, оқибатда уни шахслараро мулоқотнинг моҳиятига олиб киради.