А. Рахмонов, Ё. Жуманазаров, С. Акбаров ёш даврлари психологияси

Биринчидан
мазкур ёш даврида бола билан уни парвариш қилаётган катталар ўртасида яқин 
ва нисбатан барқарор алоқа ўрнатилади. 
Иккинчидан
, гўдак қатнашадиган ҳар қандай фавқулоддий ҳолат ва муаммоли вазиятда 
катталар марказий сиймога айланадилар. 
Учинчидан
, гўдаклик даврининг охирида ҳамкорликдаги ўйин фаолияти индивидуал ўйин 
фаолиятига айланади. 
Шундай қилиб, гўдаклик даврида катталар билан фаол алоқага киришиш эҳтиёжи туғилади ва 
бу алоқа нутқ давригача мулоқотнинг ўзига хос янги шакли сифатида боланинг ўсишида муҳим роль 
ўйнайди. Бир ёшгача даврда пайдо бўлган эҳтиёжнинг тобора чуқурлашуви билан нутқ давригача 
мулоқот чекланганлигини муносиблиги бир ёшдаги 
инқирозни
келтириб чиқаради. Вужудга келган 
қарама-қаршилик ўз ечимини нутқ орқали мулоқот даврида топади ва бола ўсишнинг бир 
босқичидан иккинчи босқичга ўтаётганини ифодалайди. Гўдакнинг нутқ фаолияти такомиллашган 
сайин мулоқотнинг мазмунини бойиб, кўлами кенгайиб борали. Натижада ҳақиқий маънодаги 

---

25 
шахслараро муносабат вужудга келади, гўдакнинг шахсга айланиши ва ижтмоийлашувига кенг 
имкониятлар яратади. Мазкур даврда гўдакнинг ўсишини таъминловчи объектив шароитлар 
яратилиши – боланинг фаоллиги ортиш учун психологик негиз бўлади. 
Моҳир тадқиқотчи Н. М. Аскариннинг фикрича, катта ёшдаги одамнинг табассуми ёки 
ёқимли овозидан бошқа хеч қандай қўзғатувчи гўдакда шунчалик қувонч ва шодлик ҳис-туйғусини 
вужудга келтира олмайди. Шу сабабли қувонч туйғусини уйғотиш ва мустаҳкамлаш учун 
тарбиячилар гўдак билан тез-тез мулоқотда бўлиши, ёқимли оҳангда, самимий суҳбатлашиб туриши 
лозим. 
Предметнинг хусусиятига қараб бола ҳаракатидаги ўзгаришларни М. Ю. Кистяковская, 
Д. Б. Эльконин, Е. А. Аркин, В. С. Мухина, Н. А. Менчинская ва бошқалар, рецептор фаолият 
механизмларни И. П. Павлов ва унинг шогирдлари Ф. Р. Дунаевский ва бошқалар ўрганишган. 
Уларнинг талқинича, эмаклаш – гўдакнинг фазода мустақил ҳолда ўрин алмаштириши, ҳаракат 
қилишнинг дастлабки кўринишидир. Мустақил юриш – гўдакнинг инсонларга хос йўсинда фазода 
силжиш, жойидан қўзғалишни амалга ошириш учун муайян даражада тайёргарликни тақозо қилувчи 
ҳаракатларнинг янги кўринишидир. 
Шундай қилиб, гўдакнинг жисмлар билан бевосита амалий алоқага киришуви ва улар 
ёрдамида ҳаракатланиш нарсаларнинг янги хосса ва хусусиятларини билиб бориши, улар билан 
муносабатини янада кенгайтириши учун имкон яратади. 
Шунинг учун катта ёшдаги одамлар бу даврда гўдакнинг эҳтиёжларини тўла қондиришга 
ҳаракат қилишлари керак. Шундагина уларнинг бола психик дунёсига мунтазам ва мақсадга 
мувофиқ таъсир этиши бола бош мия катта ярим шарлари пўстининг фаолиятини 
такомиллаштиради.