48
Qishloq posyolkalarida uy joy mintaqasi umumiy maydonning 90-95 %ni,
shaharlarda-60%ga yaqinini tashkil etadi. Shaharlarda yirik maydonlarni sanoat va
transport, savdo va xizmat ko‘rsatish, jamoat mintaqalari tashkil etadi. Ko‘p
xonadonli hamda yakka tartibdagi uy-joy qurilishlari, dehqon (tomorqa) xo‘jaligi
yerdan foydalanishlari muhim kichik turlarga kiradi. Yerdan foydalanish tarkibi
uning
samaradorligiga, xarakteriga, yerlardan foydalanish intensivligiga, ular
qiymatiga qamda yerlar uchun to‘lovlarni tabaqalashtirishga yirik ta’sir ko‘rsatadi.
Aholi punktlarining muhim hususiyatlari shundan iboratki, shaharlar va
pasyolkalar chegaralarida qator boshqa toifa yerlardan foydalanishlari mavjuddir:
sanoat va transport, suv va o‘rmon fondi,
tarixiy madaniy yodgorliklar, tabiatni
muhofaza qilish va rekreatsion. Jumladan, shahar va shaxar tipidagi posyolkalar
chegarasida bugungi kunda 9,5 ming.ga qishloq xo‘jalik yerlari, 63,1 ming.ga yakka
tartibdagi yer uchastkalari (shu jumladan 25,4 ming.ga ekinlar, 15,9 ming.ga bog‘lar
va uzumzorlar, 21,8 ming.ga qurilishlar tagidagi yerlar), 4,4 ming.ga o‘rmon
daraxtzorlari tagidagi yerlar mavjud. Bunda, agarda sanoat obyektlari,
tarixiy
madaniy yodgorliklar, rekreatsion, o‘rmon xo‘jaligi va suv xo‘jaligi obyektlari yerdan
foydalanishlari shahar (posyolka) chegaralariga kirishlariga qaramasdan ular
o‘zlarining yer toifalari statusini saqlab qoladilar. Bunday fikrni qishloq xo‘jaligi
mohiyatidagi yerlar to‘g‘risida aytish mumkin emas, ular shahar (posyolka)
chegarasida bo‘lishi kerak emas.
Agarda qishloq xo‘jalik yerlari huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan
shahar
(posyolka) chegarasida bo‘lsa ular qishloq xo‘jaligi korxonasining balansidan
tushirilgani holda (qishloq xo‘jaligi yer mohiyati toifasidagi Yerdan chiqarilgani
holda) yer ajratishni huquqiy rasmiylashtirish asosida shaharga olib berishi zarur.
Agar yerlar baribir qishloq xo‘jalik korxonasiga qarashli bo‘lsa,
ularni shahar,
posyolka
chegaralariga qo‘shish uchun hech qanday huquqiy asos yo‘q. Shunday
qilib, shahar (posyolka) chegarasiga huquqiy asos bilan qo‘shilgan qishloq xo‘jalik
yerlari qishloq xo‘jaligi maqomini yo‘qotadilar hamda ular qishloq xo‘jalik
toifasidagi yerlar sifatida hisobga olinishi kerak emas.
Shaharlar va posyolkalar
yerdan foydalanishi huquqiy qirrasining hususiyati
shundan iboratki ushbu toifadagi yer uchastkalariga huquqiy turkumining miqdori
ko‘pdir: mulk, abadiy merosiy egalik,
foydalanish, ijara. Respublikadagi yakka
tartibdagi uy-joylar tagidagi yer uchastkalariga (ishlab chiqarish va tijorat
mohiyatidagi yer uchastkalari bilan bir qatorda) huquqiy mulkchilikni kiritish hozirda
rejalashtirilgan. Ushbu toifa yerlarning boshqa hususiyati shundan iboratki, faqat
shular uchun abadiy-merosiy egalik huquqi mavjuddir. Ushbu yerlardan foydalanish
huquqiy rejimining hususiyatiga yangidan berilgan yer uchastkasidan foydalanish,
qurilishlar qurishni ikki yil davomida amalga oshirish kabi
majburiy talabni kiritish
lozim.
49
Shaharlar (posyolkalar) yerdan foydalanishining muhim hususiyatlari qatoriga
ular hududini qator belgilari bo‘yicha mintaqalash zarurligini kiritish mumkin:
Yerlarni ma’muriy-hududiy, funksional mohiyati bo‘yicha qiymati, sifat bahosi,soliq
tizimi va xak. Mintaqalashni har bir turining mazmuni uni maqsadli mohiyati
bo‘yicha aniqlanadi, masalan: shahar hududini rivojlantirishni boshqarish, shahar
hududidagi qurilmalar tarkibini maqbullashtirish va boshqalar. Ammo, shahar
hududini mintaqalashda qo‘llanladigan “kadastr”, “iqtisodiy” va “soliq”
mintaqalashtirish baholash ko‘rsatkichlarini tabaqalashtirish uchun uslubiy jihatdan
noto‘g‘ri baholash natijalarini buzib ko‘rsatuvchi usuldir.
8-rasm. Aholi punktlari Yerdan foydalanishining tarkibi.
Aholi punktlari yerdan foydalanishini axborotli ta’minotining o‘ziga hosligi
shaharlar va posyolkalar yerlari kadastrini yuritishning qator hususiyatlarini o‘z
ichiga oladi. Ushbu yerlarni hisob qilishning o‘ziga hos hususiyati shundan iboratki,
shaharlar va posyolkalarda kichik maydonli yer uchastkalariga ega bo‘lgan (qishloq
xo‘jaligi korxonalariga nisbatan) ko‘p sonli yerdan foydalanuvchilar to‘plangan. Bu
esa, o‘z navbatida, ancha yirik masshtabli karta materiallaridan foydalanishni, yerda
turib tasvirga olish zaruriyatini, nisbatan murakkab kodlashtirishni, yer uchastkalar
maydonlarini bog‘lash
va aniqlashni, yer hisobida ancha yuqori aniqlikni (boshqa
toifa yerlarga nisbatan), mintaqalar ‘yicha yer uchastkalarini tabiqlashtirishni talab
qiladi. Yerlarni baholash uchun ham qator hususiyatlar harakterlidir: Yerlarni
bonitirovkasini o‘tkazish zaruriyati (tuproq bantirovkasidan farqli o‘laroq): “tashqi”
va “ichki”omillarning butun majmuasini hisob qilish talablari, qaysiki ular yer
uchastkalarini iste’mollik hususiyatlariga ta’sir etadilar: shahar (posyolka)
Do'stlaringiz bilan baham: 
