A qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

Tembr-dinamikani his etish

Tembr – bu tovushlar bo‘yoqdorligi. Dinamika – tovush kuchi. Tovush dinamikasi, ya’ni uning jaranglash kuchi to‘g‘ridan–to‘g‘ri tembr bilan bog‘langan. Ijro bo‘yoqdorligiga musiqa cholg‘usining tembr imkoniyatlaridan foydalana olish hisobiga erishiladi. Ular esa, o‘z navbatida, musiqachi-ijrochining o‘z qo‘lida bo‘lgan kichik dinamik gradasiyalarga bog‘liq.

Tembr hissi turli musiqa cholg‘ularining jaranglanishini muntazam eshituvchi orkestr sozandalarida yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Simfonik orkestr o‘zining yigirmadan ortiq turdagi musiqa cholg‘ulari bilan birgalikda boy rang-barang ovoz palitrasini qamrab oladi.

Musiqachining kasb malakasi ko‘p jihatdan tembr-dinamik his rivojlanganligi, uning aniq va tiniqligiga bog‘liq bo‘ladi.

Musiqiy ta'lim, musiqiy faoliyat – estetik tarbiyaning markaziy qismlaridan biri – bolaning har tomonlama rivojlanishida alohida rol o‘ynaydi, bu bir tomondan musiqaning san'at shakli sifatida o‘ziga xosligi, ikkinchi tomondan bolalikning o‘ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Bolalarni har tomonlama tarbiyalashda va ularning musiqiy ijodini rivojlantirishda musiqiy san'atning rolini tushunish uchun psixologlar, o‘qituvchilar va bolalarning estetik tarbiyasi sohasidagi yetakchi mutaxassislarning ishlari (B.V. Asafiev, Yu.B. Aliev, E. Almazov, V) muhim ahamiyatga ega. Barkamol rivojlanish uchun ma'naviy boy, estetik va musiqiy jihatdan rivojlangan, san'at va hayotdagi go‘zallikka sezgir, ijodiy faol, intellektual va jismoniy rivojlangan shaxsni shakllantirish juda muhimdir. "Musiqa - bu mo‘jizaviy, go‘zallikka, insoniyatga jalb qilishning eng nozik vositasidir ... Gimnastika tanani to‘g'irlagani kabi, musiqa ham odamning ruhini to‘g'irlaydi", deb yozgan V.A. Suxomlinskiy. Musiqa hissiyotlar sohasini rivojlantiradi, o‘z-o‘zini anglashga yordam beradi. Shaxsning uyg'un rivojlanishi uyg'unlik va tovushlarni, ritmlarni tushunmasdan mumkin emas. Musiqa insonga eng kuchli hissiy ta'sirlardan biridir: bu odamni quvontiradi va azoblaydi, orzu qiladi va xafa bo‘ladi, o‘ylaydi va atrofimizdagi dunyoni, odamlarni, ularning munosabatlarini tushunishga o‘rgatadi. Bu tushlar dunyosiga olib kelishi mumkin, dushmanga aylanishi mumkin, ammo boshqa barcha vositalar samarali bo‘lmagan holatlarda ham ijobiy tarbiyaviy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Musiqaga hissiy sezgirlik eng muhim musiqiy qobiliyatlardan biridir. Bu hayotdagi hissiy sezgirlikni rivojlantirish, mehribonlik, boshqa odam bilan tushunish qobiliyati kabi shaxsiy fazilatlarni tarbiyalash bilan bog'liq. Hissiy sohadagi buzilishlarning sabablari har xil, ammo, qoida tariqasida, ularning manbalari bolalar rivojlanishining dastlabki bosqichlarida (go‘daklik, erta bolalik va maktabgacha yoshdagi) muayyan muammolarga va kechikishlarga ega. Insonning aqliy tashkilotining tabiat darajasi, uning atrofidagi dunyoni aks ettirishning boshlang'ich usuli bo‘lgan eng nozik va hissiy sohasi bu kamchiliklarga juda sezgir. Shu sababli, aqliy zaiflikning turli omillari birinchi navbatda unga salbiy ta'sir qiladi. Olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bolalar hissiy norozilik sharoitida o‘sib-ulg'aygan, ularga inson tomonidan yetarlicha e'tibor berilmaslik, g'amxo‘rlik va mehr-muhabbat yetishmasligi ko‘p hollarda kamchiliklarga ega. Miya tuzilmalarining dastlabki saqlanishiga qaramay, rivojlanishning tabiiy shartlari, ular odatda, yuqori darajadagi bezovtalik, haddan tashqari hushyorlik, doimiy zo‘riqish holati, mumkin bo‘lgan xavfni kutish va ishonchsizlik kabi shaxsiyat komplekslari bilan ajralib turadi. Shu asosda, ikkinchi darajali xatti-harakatlar va shaxsiyatning og'ishi osonlikcha yuzaga keladi, bu bolalarning past ijtimoiy yo‘nalishini, ularning ijtimoiy nochorligini, tengdoshlari, kattalar bilan xatti-harakatlar va muloqotning samarasiz usullarini va turli faoliyat turlari - o‘ynash, ishlash va o‘qishni buzishga olib keladi.

Buyuk qomusiy olim, musiqa cholg‘ularini mohirlik bilan chalgan Abu Nasr Forobiy o‘z ijrosi bilan kishilarni quvontirish yoki qayg‘uga solish, ovutish yoki chuqur o‘y surishga majbur qilish, xursand qilish, hayratga solish va hatto uxlatib qo‘yishning uddasidan chiqa olganligi haqidagi hikoyat va rivoyatlar bizgacha yetib kelgan. Bu nima? Ijrochining mahoratimi? Shaxsiyat xususiyatlarining ta’sirimi? Musiqaning inson ongiga ta’sirimi? Professional musiqachi, mutaxassis musiqa psixologiyasidagi bu va boshqa jihatlarni yetarli darajada o‘zlashtirib olishi kerak. Bu musiqiy tovushlar, obrazlar, tafakkur va hissiyotlar dunyosi kishi ruhini ko‘taradi, uni borliq bilan birlashtiradi, gohida tasavvurlar, hayollarning tushuntirib bo‘lmas imkoniyatlarini ochadi, dunyoning cheksiz kengliklariga olib ketadi, haqiqatga, idealga yaqinlashtiradi, hayotimizni ma’noli, mazmunli, ma’naviy boy va go‘zal qiladi.

Ijodkorlik ko‘plab fazilatlarning birlashishi, va bugungi kunda ijodkorlikning tarkibiy qismlari haqidagi savol ochiq qolmoqda. Ko‘pgina psixologlar ijodiy faoliyat qobiliyatini, avvalo, fikrlashning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog'laydilar. Insonning aql-idrok muammolari bilan shug'ullangan taniqli amerikalik psixolog J.Gilford divergent fikrlash ijodiy shaxslarga xos ekanligini aniqladi. Bunday fikrlaydigan odamlar muammoni hal qilishda barcha kuchlarini yagona to‘g'ri yechimni topishga yo‘naltirmay, iloji boricha ko‘proq variantlarni ko‘rib chiqish uchun barcha mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarda yechim izlashni boshlaydilar. Bunday odamlar ko‘pchilik odamlar biladigan va faqat ma'lum bir tarzda foydalanadigan elementlarning yangi kombinatsiyalarini shakllantirishga moyil yoki bir qarashda umumiy jihatlari bo‘lmagan ikki element o‘rtasida bog'lanishlar hosil qilishadi.

Braun Universitetida joylashgan Amerika Ilm-fanni rivojlantirish assotsiatsiyasi tomonidan o‘tkazilgan bir qator tadqiqotlar badiiy va musiqiy ta'limning yosh bolalarning bilim olishiga ta'sirini o‘rganib chiqdi. Ushbu tadqiqotlarning xulosalari musiqiy o‘qitish intellektual va hissiy qobiliyatlarni shakllantirishga, bolalarning bilimlarini osonlashtirishga va o‘qish va matematik kabi boshqa ilmiy sohalarni mustahkamlashga yordam berishi mumkin degan nazariyani qo‘llab-quvvatlaydi. Shuningdek, ushbu tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, musiqa barcha yoshdagi bolalar va kattalarga ijobiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin.

Braun universiteti tomonidan olib borilgan ushbu tadqiqotlarning xulosalari musiqa va uning bola rivojlanishiga ta'siri haqidagi boshqa tadqiqotlarga mos keladi. Bir tadqiqot (Viskonsin universiteti va Kaliforniya universiteti tadqiqotchilari tomonidan) shuni ko‘rsatadiki, olti oy davomida uch va to‘rt yoshli bolalarga pianino bo‘yicha oddiy darslar o‘tkazilganda, ular IQ testlarida boshqa bolalarga qaraganda 34% yaxshiroq ishlashgan. Ularning ba'zilari o‘rniga kompyuter darslari bo‘lgan. Ushbu ta'sirchan natijalar turli xil ijtimoiy va iqtisodiy kelib chiqadigan 789 bolani o‘rganish natijasida yuzaga keldi.

Kaliforniya universiteti tadqiqotchilaridan biri o‘z intervyusida shunday dedi: "Musiqiy mashg'ulotning sakrashi miyaning fazoviy-vaqtinchalik fikrlash uchun javob beradigan qismlarida o‘ziga xos naqshlarni boshlaydi". Kompyuter darslari esa bolalarni musiqa asarini ijro etishda oldingidek o‘ylashga yoki tasavvur qilishga majburlamaydi.

Bir necha tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bir yillik musiqaga ega bo‘lgan o‘quvchilarning o‘qish darajasi bunday musiqiy o‘qitishsiz tengdoshlariga qaraganda deyarli bir darajaga yuqori bo‘lgan. Ikki yillik musiqiy tajribaga ega bo‘lgan bolalar o‘qish yoshidan ikki yilga teng ball to‘pladilar va bu statistika musiqa tajribasi bilan yaxshilandi.

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, musiqa xavf ostida bo‘lgan bolalarga ham o‘zgacha ta'sir qiladi. Ularning atrof-muhitiga qo‘shilgan musiqa ularni yanada xotirjam va o‘rganishni qabul qiladigan ko‘rinishga ega.

1996 yildan 1999 yilgacha olib borilgan tadqiqotlar davomida olingan boshqa tadqiqot natijalari quyidagilarni ko‘rsatmoqda:

1996 yil - Rod-Aylenddagi boshlang'ich maktablarda boyitilgan, mahoratini oshiradigan musiqa darslari o‘tkazilgan bolalar o‘qish va matematik mahoratini sezilarli darajada yaxshilaganligini ko‘rsatdilar. Dasturda o‘qish va matematik mahorat darajasini nazorat guruhidagi bolalarnikiga qaraganda pastroq bo‘lgan talabalar o‘qishda statistik tenglikni angladilar va matematikadan ilgarilab ketishdi.

1997 yil - Tadqiqotchilar pianino darslari berilgan bolalar IQ-ning fazoviy-vaqtli ko‘rsatkichlarida (ba'zi matematik fikrlash turlari uchun muhim) kompyuter darslarini olgan yoki darssiz qolgan bolalarga qaraganda ancha yaxshilanganligini aniqladilar.

1997 yil - musiqa va aql o‘rtasidagi aloqani o‘rgangan tadqiqot guruhi bolalarning mavhum fikr yuritish qobiliyatini, matematika va fanni o‘rganish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni keskin oshirishda musiqiy mashg'ulotlar kompyuter o‘qituvchiligidan ancha ustunligini ta'kidladi.

1998 yil - McGill universiteti tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, uch yillik musiqa o‘qituvchisi bo‘lgan talabalar uchun naqshni aniqlash va aqliy vakillik ko‘rsatkichlari sezilarli darajada yaxshilandi. Shuningdek, ular musiqa darslarida qatnashayotganda o‘z-o‘zini hurmat qilish darajasi yaxshilanganligini aniqladilar.

1999 yil - musiqa ijrosi va musiqani qadrlash tajribasiga ega bo‘lgan talabalar SATda musiqiy ma'lumotga ega bo‘lmagan o‘quvchilarga qaraganda ko‘proq ball to‘pladilar: og'zaki nutqdan 53 ball va musiqiy ijro uchun matematikadan 39 ball yuqori; Musiqani qadrlash uchun og'zaki ravishda 61 ball va matematikadan 42 ball yuqori.

Ta'lim va tarbiya faoliyatida shaxsning ijodiy rivojlanishi muammosini o‘rganishning dolzarbligi, muammolarga nostandart nuqtai nazarga ega bo‘lgan, ilmiy-tadqiqot ishlari ko‘nikmalariga ega bo‘lgan ijodiy fikrlaydigan odamlarni tayyorlashda jamiyat ehtiyojlarining sifat o‘zgarishlari bilan bog'liq. Boshlang'ich maktab o‘quvchilarining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish yo‘llari, imkoniyatlari, vositalari to‘g'risida savol psixologiya va pedagogika fanida hanuzgacha qizg'in munozaralarga sabab bo‘lmoqda.

Zamonaviy jamiyat ijodkor shaxslarga muhtoj, chunki ular moslashish va sotsializatsiya darajasining yuqori darajasiga ega, ko‘proq o‘zgaruvchan va yangilanib turadigan dunyoga ko‘proq mos keladi. Shunday ekan bugungi kun talabi bo‘lmish ijodkor shaxslarni yetishtirib chiqarish oldimizga qo‘yilgan eng katta maqsadlardan biridir. Bunda mukammallashtirilgan musiqiy metodologik ishlanmalar, tarixan o‘zini oqlab kelayotgan turli tadqiqotlarga tayangan holda musiqa darslari orqali ijodkor yoshlarni yetishtirib chiqarishda muhim poydevor bo‘lib hizmat qiladi