A qodiriy nomidagi

Биринчи гуруҳ - ижтимоий салбий, мустаҳкам қарашларга эга болалар;
Иккинчи гуруҳ - қонунбузарларга тақлид қилувчи болалар;
Учинчи гуруҳ - ижобий ва салбий хулқ - атвор стереотиплари ўртасида
иккиланувчи, ўз хатоларини тушунувчи болалардир.




Тўртинчи гуруҳ - иродали болаларга бўйсунувчилар.
Бешинчи гуруҳ - қонунбузарлик йўлига тасодифан кириб қолганлар.


Шуни айтиш лозимки, тарбияси оғир болалар учун, улар яшаётган муҳит, оила,
улар ўқиётган жамоа, синфнинг роли жуда каттадир. Ўсмирларнинг типологик
хусусиятларига қараб уларни бир неча шартли гуруҳларга ажратиш мумкин.
Òàðáèÿñè қèéèí ¢ñìèðëàðíèíã áèðèí÷è ãóðóҳèãà ¢ç õàòîëàðèíè áèëèá òóðèá қîíóí-
қîèäàëàðíè áóçóâ÷è, íîìàúқóë èøëàðíè қèëóâ÷èëàðíè êèðèòèø ìóìêèí. Óëàð ¢çëàðèíèíã ãóíîҳêîð
ýêàíëèêëàðèíè òàí îëìàéäèëàð. Ëåêèí þòóқëàðèíè ýúòèðîô қèëèøèíè õîҳëàéäèëàð. Øàõñèé
ôèêðëàðèíè áîøқà êèøèëàð ìàúқóëëàøèíè âà òàëàáëàðèíè ¢çãàëàð ñ¢çñèç áàæàðèøèíè æóäà


¸


қòèðàäèëàð. Óëàð áåòãà ÷îïàð, ¢æàð, ðàҳì-øàôқàòñèç, «ç¢ðàâîí» á¢ëàäèëàð.


Ìóñòàêèë ôèêðãà ýãà á¢ëìàãàí òåíãäîøëàðèíè ¢ç àòðîôëàðèãà ò¢ïëàéäèëàð âà áèðãàëèêäà
òàðòèá áóçèøãà óíäàéäèëàð.


Èêêèí÷è ãóðóҳãà ìàíñóá òàðáèÿñè қèéèí ¢ñìèðëàð ÿõøè âà ¸ìîííè òóøóíàäèãàíëàð, áèðîқ
ìóñòàқèë ýúòèқîäãà, áàðқàðîð þêñàê ҳèñ-òóéғóãà ýãà ýìàñëèêëàðè ñàáàáëè «îðқà қàíîò»äà
òóðèá қîèäàíè áóçàäèëàð. Óëàðíèíã õàòòè-ҳàðàêàòëàðè òàñîäèôèé âîқåëèêêà, òàúñèð êó÷èãà
âà âàçèÿò õóñóñèÿòèãà áîғëèқäèð. Óëàð òàøâèқîòãà òåç áåðèëèá, áàð÷à íàðñàëàðãà
èøîíàäèëàð, қàéñè é¢ëãà êèðèá қîëãàíëèêëàðèíè àíãëàá åòàäèëàð, áèðîқ «øåðèêëàðè» ôèêðèãà
қàðøè áîðèøãà áîòèíà îëìàé ê¢íãèëñèç èøëàðãà қ¢ë óðàäèëàð. Ê¢ïèí÷à òàðòèááóçàðëàð
қèëìèøëàðèãà òàâáà қèëèá, ñèíô æàìîàñè àúçîëàðèíè èøîíòèðàäèëàð, ëåêèí ìàúëóì ôóðñàò


¢


òãàíäàí ñ¢íã áåðãàí âàúäàëàðèíè áóòóíëàé óíóòàäèëàð.


Ó÷èí÷è ãóðóҳãà ìàíñóá òàðáèÿñè қèéèí ¢ñìèðëàð øàõñèÿòïàðàñòëèê òóôàéëè


қîíóíáóçàðëèê, òàðòèááóçàðëèê é¢ëèãà êèðèá қîëàäèëàð. Óëàð øàõñèé òàëàáëàðè âà
ýҳòè¸æëàðèíè қîíäèðèø ó÷óí ҳàð қàíäàé íîæ¢ÿ õàòòè-ҳàðàêàòëàðäàí қàéòìàéäèëàð, øóíèíãäåê,
îäàìëàðãà ÿõøèëèê қèëèøíè ҳàì îðçó қèëàäèëàð. Áèðîқ ¢çëàðèíèíã øàõñèé ìàíôààòëàðèíè
èæòèìîèé ìàíôààòäàí þқîðè қ¢ÿäèëàð. ¡çëàðèíèíã õîҳèøëàðèíè òàúқèқëàíãàí óñóëëàð áèëàí
àìàëãà îøèðàäèëàð, ñ¢íã êèëìèøëàðèãà àôñóñ-íàäîìàä ÷åêàäèëàð, ðóҳàí ýçèëàäèëàð. Ëåêèí
ìàçêóð êå÷èíìàëàðíè òåç óíóòàäèëàð. Óëàðíèíã øàõñèé ýҳòè¸æëàðè ҳàð қàíäàé þêñàê
ҳèñëàðäàí, õîҳèøëàðäàí óñòóí òóðàäè. Àõëîққà õèëîô õàòòè-ҳàðàêàòëàð à÷èíèø ҳèññè
òàðçèäà íàìî¸í á¢ëàäè.
Èíæèқ òàáèàòëè қèéèí òàðáèÿëàíóâ÷èëàð æàìîà âà ãóðóҳëàðäà ¢ç ¢ðèíëàðèíè òîïà
îëìàéäèëàð, óëàð àðàç÷àí, ãèíàõîí á¢ëèá, ¢ç ãóðóҳ âà æàìîàëàðèãà қ¢øèëèá êåòàâåðìàéäèëàð,
òîðòèíèá ¢çëàðèíè êàìñèòèëãàíäåê ҳèñ қèëàäèëàð. Óëàð ҳàì қèéèí òàðáèÿëàíóâ÷è ¸øëàðíèíã
áèð òóðèäèð. Æàìîà ¢ðòàñèäà îáðó қîçîíèøíè, ҳóðìàòãà ñàçîâîð á¢ëèøíè æóäà õîҳëàéäèëàð.
Ëåêèí óëàðäàãè òóøêóíëèê êàéôèÿòè, óìèäñèçëèê, ¢ç èìêîíèÿòè âà àқëèé қóââàòèãà
èøîí÷ñèçëèê áóíãà èìêîí áåðìàéäè. Óëàð ìàêòàá, ñèíô æàìîàñèíèíã қîèäà âà қîíóíëàðèíè áóçèøãà
ҳàðàêàò қèëìàñàëàð ҳàì, ëåêèí áó æàìîàíèíã èø ôàîëèÿòè âà ìóâàôôàқèÿòèäà, òàúëèì-òàðáèÿ
æàðà¸íèäà åòàðëè÷à қèéèí÷èëèêëàðíèíã ïàéäî áóëèøèãà ñàáàá á¢ëàäèëàð, æàìîà èøèíè îðқàãà
ñóðàäèëàð âà æàìîà ê¢çëàãàí ìàқñàäíè àìàëãà îøèðèøäà қèéèí÷èëèê òóғäèðàäèëàð.
Òàðáèÿñè қèéèí ¢ñìèðëàðíè êåëòèðèá ÷èқàðóâ÷è ñàáàáëàð ìàæìóàñèãà қóéèäàãèëàð
êèðàäè:


1


.


Øàõñíèíã áèîëîãèê íóқñîíëàðè:


à) ñåçãè îðãàíëàðèäàãè êàì÷èëèêëàð;
á) ¢қèøãà ñàëáèé òàúñèð ýòóâ÷è îëèé íåðâ ôàîëèÿòè âà òåìïåðàìåíò õóñóñèÿòëàðèíèíã


ìàâæóäëèãè.


2


.


Øàõñíèíã ïñèõèê êàìîëîòèäàãè êàì÷èëèêëàð:


à) àқëíèíã ñóñò ðèâîæëàíãàíëèãè;
á) èðîäàíèíã çàèôëèãè;

â) ҳèññè¸òíèíã êàì ðèâîæëàíãàíëèãè;

ã) çàðóð ýҳòè¸æ âà áèëèøãà қèçèқèøëàð ìàâæóä ýìàñëèãè;
ä) ¢ñìèðäàãè èíòèëèø áèëàí èìêîíèÿòëàðíèíã íîìóòàíîñèáëèãè.


3


.


Øàõñíèíã òàðáèÿñèäàãè íóқñîíëàð:


à) àõëîқèé ҳèñëàòëàðèäà ó÷ðàéäèãàí êàì÷èëèê;
á) ¢ñìèðíèíã ¢қèòóâ÷è, ñèíô æàìîàñè âà îèëà àúçîëàðè áèëàí ìóëîқîòèäàãè çàèôëèêëàð;
â) ìåҳíàò òàðáèÿñèäàãè íóқñîíëàð;
ã) á¢ø âàқòíè òàқñèìëàøäàãè õàòîëàð;
â) èæòèìîèé ìóҳèò, îèëàâèé øàðîèòäàãè òàúëèì-òàðáèÿäàãè íóқñîíëàð.


4


.


Øàõñíè áèëèì îëèø ôàîëèÿòèäàãè êàì÷èëèêëàðè:


à) áèëèìëàð, ìàõñóñ ê¢íèêìàëàð âà ìàëàêàëàðíè ýãàëëàøäàãè ¢çãàðèøëàð;
á) òàúëèì æàðà¸íèäà àқëèé ìåҳíàò óñóëëàðè âà îïåðàöèÿëàðèíèíã åòèøìàñëèãè.


5


.


Ìàêòàá òàúëèìè âà òàðáèÿñèäàãè êàì÷èëèê:


à) òàúëèì æàðà¸íèäà áèëèìëàð âà õàòòè-ҳàðàêàòëàðíè àäîëàòñèç áàҳîëàø, äàðñëèê âà
қóâ қ¢ëëàíìàëàðèãà íèñáàòàí àíãëàøìîâ÷èëèêëàð, ñèíôäà қîëäèðèø âà ҳ.ç.
á) ìàêòàá òàðáèÿâèé èøëàðèäàãè êàì÷èëèêëàð (¢қèòóâ÷èíèíã ¢ñìèðãà õàéðèõîҳ ýìàñëèãè,
қóâ÷èíèíã ÿêêàëàíèøè, ¢қèòóâ÷èëàð âà ¢қóâ÷èëàð æàìîàñèäàãè íóқñîíëàð, ïåäàãîãèê


¢
¢


қàðîâñèçëèê, ¢ç ¢ðíèíè òîïà îëìàñëèê).
Ìàêòàáäàí òàøқàðè ìóҳèòäàãè íóқñîíëàð:


6


.


à) îèëàäà ïåäàãîãèê âà ïñèõîëîãèê áèëèìëàðíèíã åòèøìàñëèãè;
á) îèëàíèíã áóçèëèøè âà îèëàâèé íèçîëàð;
â) îòà-îíà ¸êè îèëà àúçîëàðèíèíã øàҳâîíèé ҳà¸òãà âà è÷êèëèêêà áåðèëèøè;
ã) îèëà àúçîëàðè ¢ðòàñèäà ñóäëàíãàí îäàìíèíã ó÷ðàøè;


ä) òåíãқóðëàðíèíã ñàëáèé èøëàðèãà (ҳàқîðàò қèëèøèãà, è÷èøãà, ÷åêèøãà, қ¢ëè
ýãðèëèêêà) ¢ðãàòèø âà ҳ.ç.;
å) ìàäàíèé-ìàúðèôèé, èøëàá ÷èқàðèø âà æàìîàò÷èëèêíèíã êàì÷èëèêëàðè (ýúòèáîðñèçëèê âà
ëîқàéäëèêëàðè).
Òàðáèÿñè «қèéèí» ¸øëàðíè òàðáèÿëàøäà óëàð áèëàí èíäèâèäóàë ìóíîñàáàòäà á¢ëèø ìóҳèì
àҳàìèÿòãà ýãà.
Ñàëáèé àõëîқèé ñèôàòëàðãà ýãà á¢ëãàí ¸øëàðäà қ¢ïîëëèê, ¸ëғîí÷èëèê, áåçîðèëèê ýãîèçì,
қàéñàðëèê, ¢æàðëèê, èíòèçîìñèçëèê, қîèäàëàðãà ðèîÿ қèëìàñëèê, ¢çáèëàðìîí÷èëèê êàáè
õóñóñèÿòëàð ìàâæóä á¢ëèá, áóíäàé õèñëàòëàðãà ýãà á¢ëãàí ¸øëàðíè òàðáèÿëàøäà (æàìîà
îðàñèäà òàðáèÿëàíãàíäà ҳàì) ôàқàò óëàðãà ÿêêàìà-ÿêêà ¸íäîøèø ëîçèì. ×óíêè óëàð æàìîà ¸êè
ê¢ï÷èëèê îðàñèäà ¢çëàðèíèíã àéáëàðèíè îøêîð á¢ëèøèíè ¸êè òàðáèÿ, òàíáåҳ áåðà¸òãàí êèøèíèíã
íàñèҳàò âà ê¢ðñàòìàëàðèãà á¢éñóíèøíè ¸қòèðìàéäèëàð. Óëàð áèëàí ìóîìàëàäà íèҳîÿòäà
ýҳòè¸òêîðëèê, ñàìèìèéëèê, ä¢ñòîíà ìóíîñàáàòäà á¢ëèø òàëàá қèëèíàäè. Òàðáèÿñè қèéèí áîëàëàð,


¸øëàð áèëàí èøëàøäà óíèíã õàðàêòåðè, қèçèқèøëàðèãà õîñ õóñóñèÿòëàðèíè ýúòèáîðãà îëèø


ëîçèì. Ê¢ï íàñèҳàò қèëìàñëèê, óðèøìàñëèê, îâîçèíè áàëàíä ê¢òàðìàñëèê, ê¢ï ãàïèðìàñëèê
ìàқñàäãà ìóâîôèқ. ¡çàðî ñàìèìèé ìóíîñàáàò, øàõñèé íàìóíà (ìåҳíàò, ¢қèø æàðà¸íèäà), îèëà âà
ìàêòàáäàãè êèøèëàðíèíã òàðáèÿ æàðà¸íèäàãè èæîáèé ìóíîñàáàòèãèíà ¸øëàðäà øóíäàé á¢ëèøãà
ҳàâàñ òóғäèðàäè.
Òàðáèÿñè қèéèí ¢ñìèðëàðèíã õàòòè-ҳàðàêàòëàðèíè èæîáèé é¢íàëèøãà áóðèá þáîðèø ó÷óí
óëàðäà ìàñúóëèÿò, ғóðóð, æàâîáãàðëèê, èøîí÷ êàáè þêñàê ҳèñëàðíè òàðêèá òîïòèðèø ëîçèì.
Áóíèíã ó÷óí óëàðãà ¸øè, êó÷è, қîáèëèÿòè âà қèçèқèøëàðèíè ҳèñîáãà îëèá, òîïøèðèқëàð áåðèø
àéíè ìóääàîäèð. Óëàðãà êè÷èê æàìîàíè, ñïîðò ñåêöèÿñèíè, «òèðèê áóð÷àê»íè áîøқàðèø
âàçèôàñèíè èøîíèá òîïøèðèø íàòèæàñèäà ñàëáèé ôåúë-àòâîðëàðíè êàìàéòèðèø ìóìêèí.

Óëàðíè ¢çëàðè қèçèққàí ò¢ãàðàêëàðãà æàëá қèëèø íàòèæàñèäà ¢қèøãà ñàëáèé

ìóíîñàáàòëàðè àñòà-ñåêèí é¢қîëèá áîðàäè. ßíà ýíã ìóҳèìè øóíäàêè, òàðáèÿëàíóâ÷èëàðãà èøîíèø
êåðàê. Óëàðíèíã èìêîíèÿòëàðè âà áàæàðà îëàäèãàí èøëàðèãà ýúòèáîð áåðèá, óíè áàæàðãàíèäàí
êåéèí ðàғáàòëàíòèðèø, èøíè ÿíà ҳàì ÿõøè áàæàðèøäà ¢ç ôèêðëàðèíè áà¸í қèëèøèíè ñ¢ðàø
ìóҳèìäèð.


Òàðáèÿñè қèéèí áîëàëàð áèëàí èøëàøäà òàðáèÿ áåðèøíèíã ìàõñóñ øàðîèòëàðèíè àíèқëàø
ëîçèìäèð. Óëàð áèëàí äó÷ êåëãàí âàқòäà ¸êè ҳàð äîèì ýìàñ, áàëêè, қóëàé øàðîèò êåëèá қîëãàíäà
èø îëèá áîðèëñà, ÿúíè òàðáèÿâèé òàúñèð ê¢ðñàòèëñà, ó ê¢ïðîқ íàòèæà áåðàäè.
Бола алоҳида олинган шахс сифатида ўз-ўзига муносабатни шақллантириш
жараёнида асосан икки босқични бошидан кечиради. Бу босқичлар ўсмирлик ёшининг
икки хил даврига – кичик ўсмирлик даври ва катта ўсмирлик даврига тўғри келади.
Биринчи босқичда бола ўзини «болалар»дан ажратиб, энди ўзини катталар оламига
мансублигини таъкидламоқчидек бўлади. Бу давр учун катталарнинг хатти-
ҳаракатларига тақлид қилиш ва ўзининг мана шу ярашмаган қилиқларига танқидий
баҳо бера олмаслик, унинг катта ёшли кишиларга яқин бўлиши учун ёрдам бераётган
бир гуруҳ тенгдошлари билан ортиқ даражада боғлиқ бўлиб қолиши ва шу сингари
ҳолатлар характерлидир.
Иккинчи босқичда энди ўзининг ёш бола эмаслигига шубҳа қилмайди ва у
ўзлигини аниқ англай бошлайди, ўз шахсини улуғлаб, ўзига хос ҳаракатлар қила
бошлайди. Бу даврга келиб, унинг ҳаракатлари ўзи билан ўртоқ бўлган бир гуруҳ
тенгдошларига боғлиқ бўлмай қолади. Атрофидаги ҳар қандай кишининг танқидий
фикрини эшитгиси келмайди, хато бўлса ҳам ўз фикрида қатъий туришга ҳаракат
қилади. Ўсмирларни тарбиялаш, уларга раҳбарлик қилиш санъати шундан иборатки,
улар бу раҳбарликни мумкин қадар кам ҳис қилсинлар.