A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika va psixologiya fakulteti

Tayanch so’z va iboralar:

ekologiya, ekologik tarbiya, ekologik ta’lim, tabiiy boylik, atrof-muhit, iqlim, ekologik muvozanat, ekologik madaniyat.

Ekologik tarbiya – tarbiya nazariyasining yangi shakli

Ekologik muammolarning ilmiy, iqtisodiy, texnik, gigiyenik, yuridik, estetik, pedagogik kabi yo'nalishlari mavjud. Bu yo'nalishlar ichidan pedagogik yo'nalish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ekologik muammolar inson faoliyati natijasida kelib chiqadi.

Pedagogik yo'nalishda ekologik ta'lim va tarbiya berish ko'zda tutiladi. Ekologik ta'lim deganda o'quvchilarga berilishi lozim bo'lgan tabiat bilan inson orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi. Ekologik tarbiya esa insonning atrof-muhitga nisbatan munosabatini tarbiyalashdir. Ekologik ta'lim-tarbiya umumiy ta'lim-tarbiyaning yangi shakli va tarkibiy qismi bo'lib, maktabda barcha fanlarni o'qitishda amalga oshirilishi ko'zda tutiladi. Ekologik ta'lim-tarbiyadan bosh maqsad ham yosh avlodga atrof-muhit va uning muammolariga ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir.

Ekologik tarbiyalash jarayonida yoshlarni yashab turgan tabiatimiz boyliklarini tejab-tergashga, uni muhofaza qilishga o'rgata boriladi. Atoqli pedagog V.A.Suxomlinskiy «Bolalarga jonim fido» asarida «Men bolalar «Alifbe» ni ochib, birinchi so'zini xijjalab o'qishlariga qadar avval dunyodagi eng ajoyib kitob-tabiat kitobini mutolaa etishlarini istardim» deb ta'kidlaganidek, bu boradagi barcha ishlarni bolaning kichiklagidanoq boshlash maqsadga muvofiqdir.

Ekologik tarbiyada o'quvchilarni o'z maktabini; yashaydigan muhiti-shahar va qishloq ko'chalarini ko'kalamzorlashtirish, mevalli va manzarali daraxt ko'chatlari ekish, xiyobonlarni, suv havzalarini ozoda saqlash, uy hayvonlariga qarash kabi ishlarda kuchi yеtgancha qatnashishga jalb etish katta ahamiyatga ega.

Ekologik savodxonlik va madaniyat, avvalo, oiladan boshlanadi. Ekologik dunyoqarashni shakllantirishning negizi oiladagi tarbiyaga bevosita bog'liqdir. Agar bu masala oilada to'g'ri yo'lga qo'yilmagan bo'lsa, uni maktablarda, keyingi ta'lim bosqichlarida hamda mehnat jarayonlarida qaror toptirish qiyin bo'ladi.

Ajdodlarimiz bola tarbiyasi masalasiga alohida e'tibor bilan qaraganlar va bu borada ibratli an'analarni vujudga keltirganlar. Bolalar go'daklik chog'laridanoq ahloqiy va mehnat tarbiyasini oilada boshlaganlar. Ularda mehnatga muhabbat, atrof-muhitga hurmat, obodonchilik va ko'kalamzorlashtirish xissi sabot bilan singdirilgan. Masalan, atrofni ifloslantirmaslik uchun axlatlarni alohida chuqurchalarga tashlash; xojatxonalarni ariq, soy, buloq suvlaridan uzoqroq joyda kovlash; yong'in chiqmasligi chorasini ko'rish; turli ehtiyojlar uchun yashnab turgan daraxtda emas, balki ko'rib qolganlaridan foydalanish; nihollarni sindirib, payxon qilmaslik; qushlarni uyasini buzmaslik kabi xatti-harakatlar shakllantirilgan. Oila davrasida farzandlarga «Suvga tuflama, uni iflos qilma, Chunki barcha jonivorlar uni ichib baxra oladi", "Gullab turgan mevali daraxtning shoxini sindirma, u meva beradi, uni o'zing iste'mol qilasan", "Pishib yеtilmagan uzumni uzma, agar uzsang katta gunoh ish bo'ladi, Chunki unda ahli mo'minning nasibasi bor" deb pandu-nasixatlar qilganlar.

Islomdan avval zardushtiylik dinida tabiatni, xususan, suvni iflos yoki isrof qilgan kishi 400 darraga maxkum etilgan. Suvga hurmat islom dinimizda ham saqlanib qolgan. Mana shu hurmat ta'sirida xalqda ko'plab maqollar, rivoyatlar, ibratli hikoyatlar, ertaklar vujudga kelgan.

Bog'cha bolalarida avval ekologik ta'lim tushunchalari shakllantiriladi. 1-5 sinflarda esa, asosan, tabiatshunoslik darslarida o'qituvchilarga ekologik ta'lim-tarbiya beriladi.

O'lkamizming tabiiy o'simliklar dunyosi, ularning foydasi, bu boyliklarni muhofaza qilish kerakligi haqidagi masalalar bilan yoshlarni maktab partasidan keng tanishtirib borish o'zining samarasini beradi. Bunda ekologiyadan ilmiy tushunchalar maktablarda o'qitiladigan barcha fanlarda, ayniqsa, tabiatshunoslik, fizika, ekologiya, matematika, geografiya, tarix kabi fanlarni o'qitishda umumlashtiriladi. Shu bilan birga fakul'tetiv mashg'ulotlarda, darsdan tashqari to'garak yig'ilishlarida, ekskursiya davrida hamda o'zlariniig kundalik faoliyatlari davomida ekologik muammolarni o'rgana boradilar.

Fanlarni o'qitishda o'quvchilarga tabiatni muhofaza qilish, uning boyliklaridan oqilona foydalanishga oid beriladigan bilim, ko'nikma, malakalarini shakllantirish o'qitishda qo'yilgan maqsad va vazifalarga mos ravishda hamda tanlangan ekologlk materiallar mazmuni mavzu mazmuniga mos holda tanlab olinishiga e'tibor qilinadi.

Hozirgi zamon ekologiyasining qonun va qoidalarini, dastlabki ekologiya ma'lumotni hamda madaniyatni shakllantirish 3 yo'l bilan -dars mashg'ulotlarida, sinfdan tashqari o'tkaziladigan tadbirlarda va ekskursiyalar vaqtida amalga oshiriladi. Bunda tabiat o'quvchilarga ekologiya haqida ekologiya qonuniyatlar va tushunchalar to'g'risida bilim beriladi.

Ekologik tarbiya berishga tayyorlashning mazmuni quyidagilarni o'z ichiga oladi:

-Atrof muhit va uning shaxs ma'naviy dunyosiga ta'siri;

-Tabiat va uning ahamiyatini aniqlash;

-Tabiatga muhabbatni rivojlantirishda maktab va oilani hamkorligi;

-O'z tumanini, shaharini, qishloq va maktab xovlisini, ko'kalamzorlashtirishda, xatto, sinf xonasidagi o'simliklarni ham parvarishlashga qiziqishlarini oshirish;

-Atrof-muhit muhofazasi, bunda bolalarning vazifalari;

-Tabiatni muhofaza qilishda ota-onalarini namunalari;

-Oiladagi, maktabdagi tarbiyani, o'simliklar va hayvonot dunyosini e'zozlashga o'rgatish, jonivor va qushlarni parvarish qilish;

-Tabiatga ongli munosabat jarayonida o'quvchilarning dunyoqarashini kengaytirish;

-Yoshlarni ekologik tarbiyalashda milliy an'ana va udumlarni qayta tiklash, ularga e'tiborni kuchaytirish;

Bolalarda ekologiya xususidagi tasavvurlarni kengaytirishda tarix fanining imkoniyati katta. Bundan besh yuz yil, ming yil avval o'lkamiz tabiati qanday bo'lgan, o'simliklar va hayvonot olamini, uning ekologiyasi qanday kabi savollarga tarix fanidan javob topish mumkin.

Maktabda o'quvchilarga tabiatni muhofaza qilishga doir bilim tarbiyani geografiya darslarida har bir mavzuga bog'lab berib borish mumkin.

Ekologiya va tabiatni muxofaza qilish darslarida joy nomlaridan foydalanish ona tili bo'yicha mashg'ulotlarni yanada qiziqarli qiladi. Ona tili darslaridagi ko'plab mashqlar o'quvchilarda tabiatga mehr uyg'otishda qo'l keladi. Mashqlardagi suv va havo, o'simlik va hayvonot olamiga taalluqli fikrlar ifodalangan matnlarni tahlil qilish orqali ham tabiatga mehr uyg'otish mumkin.

Adabiyot fani ham ekologiya bilan chambarchas bog'langan. Bunda har bir asarni o'qib tahlil qilish vaqtida va o'quvchiga tushuntirayotganda faqat bezash nuqtai nazaridan emas, ya'ni tabiatny muxofaza qilish nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Mana shu usul bilan adabiyot darslarida ham o'quvchilar ongiga ekologik tarbiyani singdirib boriladi. Shuningdek, 5-11sinflarda "Tabiatni asrash-Vatanni asrash", "Tabiatni e'zozlaylik" kabi mavzularda turli baxs va she'rxonlik kechalari uyushtirish orqali ham ekologik tarbiyani amalga oshirish mumkin. Adabiyot fanida o'qitilayotgan xalq og'zaki ijodi misolida esa o'quvchilar ajdodlarimizning ekologiya xatolari nimadan iboratligini hamda bu sohada ularning qanday ibratli ishlari borligini o'rganadilar. O'quvchilarga aytiladigan ertaklarda hayvonlar va o'simliklarning hususiyatlari, ularning tabiatdagi 3 o'rni ochib beriladi. O'qilgan badiiy asarlar misolida, o'tkazilgan suhbatlarda tabiatga yaxshi munosabatda bo'lish va toshbag'irlik bilan qarash dalillari muhokama qilinadi.

Matematika fanida beriladigan ekologik ta'lim va tarbiya jarayonida o'quvchilar tabiatdagi salbiy va ijobiy o'zgarishlar inson sog'lig'iga qanday ta'sir qilish haqida aniq tasavvurga ega bo'lishadi. Masalan, Respublikada 1200 ga yaqin sanoat korxonasi borligi, ular havoga bir yarim.ming tonnaga yaqin zaharli moddalarni chiqarayotganligi, bunday holat 10 yil, 20 yildan keyin shunday holda ketaversa, nimalarga olib kelishi mumkinligi kabi misollar vositasida ekologik falokat oqibatlari tasvirlanadi, yoki boshqa bir misol. Dunyo bo'yicha har yili taxminan 6-7 mln.gektar еr ishdan chiqmoqda. Uning tiklanishi uchun juda ko'p vaqt kerak bo'ladi. 3 sm qatlamidagi tuproqning tiklanishi uchun 300-500 yil vaqt zarur. 18 sm qalinlikdagi tuproq tiklanishi uchun esa taxminan 2700 yil talab etiladi. Bunday aniq raqamlar bilan ifodalangan misollar asosida tuproqning insoniyat boyligi ekanligi, uni asrab avaylash har bir kishining kelajak oldidagi burchi hisoblanishini uqtiriladi.

Mehnat ta'limi darslari esa bolalar olgan bilimlarini amaliyotda ko'rishlari uchun imkoniyat yaratadi.

Ekologik ta'lim-tarbiyani amalga oshirishda sinfdan tashqari darslarni ahamiyati kattadir. Xususan, tabiat qo'yniga sayohatlar, ekologik yo'nalishdagi to'garaklar, shu mazmundagi kechalar o'tkazish o'quvchilar xotirasida uzoq saqlanadi. Sayohatlar mazmuni asosan tevarak-atrofni kuzatishga qaratiladi. Sayohatlarda o'quvchilar tabiatdan inson qanday foydalanayotganligini ko'radilar, kattalarning tabiatga to'g'ri yoki noto'g'ri munosabatda bo'layotganligini guvohi bo'ladilar. Tabiat qo'ynida bo'lish, o'quvchilarda estetik kechinmalarni paydo qiladi. O'quvchilar qushlarni sayrashini eshitib, o'simliklarni yashnashini ko'rib quvonadilar. Bu holatdan ular ham estetik, ham ekologik tarbiya oladilar.

Ekologik yo'nalishdagi to'garaklarda bolalarni tabiatga zarar yеtkazmaslikka, tabiat go'zalliklaridan zavqlanishga, atrof-muhitni sevishga o'rgata boriladi. To'garak mashg'ulotlarida o'tiladigan "Tabiatni e'zozlaylik", "Tabiat va inson", "Ekologiya va inson", "Orol madad suraydi", "Qushlar -bizning do'stimiz" kabi mavzularda tabiatga qiziqishni yanada oshiradi. Bag'ritosh, _; shafqasiz, tabiatni mensimaslik kayfiyati bilan qaraydigan bolalarni hushyorlikka chorlaydi. To'garak mashg'ulotlarida yana hashoratlarni tugab, ularga ozor beradigan, chumolilar inini, qushlar uyasini buzadigan, o'simliklarni bosib, yulib oladigan o'quvchilarning xatti-harakatlarini muhokama qilish zarurligini uqtiriladi. O'quvchilar to'garak ishlarida faqat mavzular o'rganib yoki turli kechalar o'tkazibgina qolmay, bevosita amaliy ishlar ham qiladilar. Ya'ni, gullarni o'stiradilar, qushlarni, quyonlarni boqib, parvarish qiladilar. Demak, o'quvchilarni tabiatni muhofaza qilishda, tabiat hodisalarini kuzatishga o'rgatishda ekologik to'garaklarni ta'siri katta.

Maktabda ekologiyaga oid ta'lim-tarbiya birligi amalga oshirilsagina, o'quvchilarda bir butun ekologik bilimlar tizimi shakllanishi mumkin. Bunda, albatta, butun maktab jamoasining - sinf rahbarlari, fanlar o'qituvchilarining o'zaro hamkorligi talab qilinadi.

Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so'ng, xalq pedagogikasidan bahramand bo'lish zaruriyati tug'ildi. Atrof- muhitni muhofaza etish, moddiy boyliklardan oqilona foydalanishga oid tarbiyani milliy qadriyatlar va an'analar, sharqona urf-odatlar orqali berish ehtiyoji paydo bo'ldi.

O'qituvchining bolalarga ekologik ta'lim va tarbiya berishida xalqimizning o'ziga xos milliy tarbiyasidan o'rinli foydalanishi yaxshi samara beradi. Milliy tarbiyamizda to'rt narsa-yer, suv, tuproq, havo muqaddas hisoblangan. Xalqimiz juda qadim zamonlardan suvga e'tiqod qo'yib, yozning eng jazirama kunlarida "Suv sayli" o'tkazgan. Ota-bobolarimiz "Suv tabiat in'omi, hayot manbai" deb,-bejiz aytishmagan, har tomchi suvni gavhardek qadrlab, bog'-rog'lar yaratishgan. Biz esa suvdan xo'jasizlarcha foydalanishimiz natijasida orol muammosining tug'ilishiga sababchi bo'ldik. Sirdaryo va Amudaryoning belgilangan еrga to'la еtib bormasligi natijasida bugun O'rta Osiyo uchun ahamiyatli bo'lgan orolning butunlay yo'qolish havfi bo'ldi.

Ma'lumki, yеr yuzining to'rtdan uch qismi suv bilan qoplangan. Ammo 2,5 foizi yaqin chuchuk suv bor xolos. Demak, ichimlik suvidan ham tejab-tergab foydalanish kerak.

Tuproq ham insoniyat boyligidir. Ajdodlarimiz o'rmonlarni kesilishi, tuproq yеmirilishining kuchayishiga, yеr osti va yеr usti suvlarning kamayishiga, iqlimning o'zgarishiga, hayvonlarning yo'qolishiga olib kelishini aniqlaganlar. Shuning uchun ham tabiatga yuksak mehr va ehtirom ko'rsatganlar. Asrlar davomida yosh avlodni suvga tupurma, nonni bosma ko'zingga surt, daraxtni sindirma, qushlarga ozor berma deb, tarbiyalab keldilar. O'z qarashlarini halq og'zaki ijodi orqali ifodaladilar. Masalan, maqolalarda yеr, yеr osti boyliklari, suv, hayvonot olami, qushlar o'simliklar va boshqa tabiat boyliklarini chuqur mazmunli satrlarda ta'rifladi. Hatto oldinlari farzand dunyoga kelsa, unga atab, yaxshi umidlar bilan ko'chatlar o'tqazganlar. Donishmandlik durdonasi hisoblangan hadislar ta'lim-tarbiyani singdirishga katta yordam beradi. Tabiatni muhofaza qilish haqida hadislarda ham diqatga sazovor fikrlar aytilgan. Masalan, "Soyasidan xalq foydalanib turgan daraxtni kesib yuborgan odamni tangri do'zaxga mahkum yetur", deb insonlarni qo'rqitish orqali tabiatga zarar keltirmaslik targ'ib qilinsa, "Dehqonchilik bilan shug'ullaninglar, dehqonchilik muborak kasbdir. Unga qo'riqchilarni ko'paytiringlar" deyishi bilan xalol mehnat samarasini ko'rish zarurligini uqtiriladi. Qaysi bir musulmon ekin eksa, yoki biror daraxt o'tqazsa, so'ng uning mevasidan qush yoki hayvon esa, uning ekinidan еyilgan narsaning har biridan unga sadqa savobi yoziladi» - deb bag'ri kenglik, jonzotlarni asrash zarurligi goyasi ulug'lanadi. "Ekmoq niyatida qo'lingizda ko'chat turgan paytda, bexosdan qiyomatqoim bo'lishi aniq bo'lganida ham ulgursangiz, uni ekib qo'yavering", "Kim suv toshqinini to'xtatsa yoki yong'inni o'chirsa, unga shaxidlik ajri beriladi" kabi hadislarda ekologiya va tabiat muhofazasiga oid tushunchalar beriladi.

Demak, ota-bobolarimiz azal-azaldan tabiatga yuksak mehr va ehtirom ko'rsatishgan. Yurtni obod etishgan, ko'chatlarni, xovlilarni sarishta saqlashgan. Xalqimizning tabiatga munosabati urug' qadash, qovun sayli, suv sayli, uzum sayli, hosil bayrami, navro'z bayrami, xirmon to'yi kabi bayramlarida ham ifodalangan. Bunday tabiat bayramlari ularning hayot tarziga aylanib ketgan.

Bu muqaddas zaminni - bu diyorni obod etish, uning atrof-muhitini toza saqlash Shu mamlakat har bir fuqarosining insoniy burchidir. Obodonchilik va orastalik, pokizalik va tejamkorlik, xushxulqlik va xushmuomalalik har bir inson uchun, xususan, pedagoglar va o'qituvchilar uchun ham ekologik ma'naviy mezondir, o'quvchilar ekologik tarbiya ishlari jarayonida quyidagilarni bilishlari zarur:

-Tabiat haqida tushuncha, tabiiy muhit, tabiiy omillar va ular orasidagi bog'lanish;

-Tabiat boyliklaridan tejab-tergab foydalanish va ularni muhofaza qilish;

-Atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash;

-Tabiatni kelajak avlodlar uchun tabiiy holda qoldirishga intilish. Yuqoridagi omillar asosida ekologik tarbiyalash o'quvchilarda tabiatni muntazam kuzatib borishga qiziqishni uyg'otadi, tabiatni himoya qilish uchun kurashishga, uning go'zalligini asrab-avaylashga olib keladi. Tabiatga muhabbatni va unga ehtiyotkorlik hissini tarbiyalash shaxsda axloqiy belgilarni rivojlantirishga yordam beradi.