A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanidan ma

Kimyoviy mineral o`g’itlar va atrof-muhit. O`tgan asrning o`rtalarida NaNO
3
 
selitrasining birinchi Yevropaga olib kelindi. Ammo hech kim yukni tushirishga shoshilmadi. 
Uni sinab ta`siri amalda sinalgandan keyingina, selitra uchun kurash boshlandi. 1900 yilga kelib 
Chili selitrasiga talab azotga nisbatan 300 000 tonna ko`p bo`ldi. Selitra olishning arzon yo`llari 
qidira boshlandi. Chunki jahon tajribasida mineral o`g’itlarni qo`llash, erga ishlov berishning 
yaxshilanishining asosiy omili qishloq xo`jaligi eridan samarali foydalanishning sharti va 
o`sishini va hosilni saqlanishiga kafolat beruvchi asosiy omil ekanligi aniqlandi. 
Amerika tadqiqotchilarining fikriga ko`ra, kimyoviy vositalarni ishlatish hisobiga 
Yevropada o`simliklardan olinadigan hosil oxirgi 30 yil ichida deyarli 50 foizdan oshdi. Dunyo 
bo`yicha ishlatilgan 1 kilogramm o`g’it 7,3 kilogramm bug’doy berishi kerak, bizda esa 3,5-4 
kilogrammga to`g’ri keladi, ya’ni ishlatiladigan o`g’itlar beradigan foydasini o`rniga, ko`plab 
ekologik muammoni keltirib chiqarmoqda. Tahminiy hisoblarga ko`ra, yiliga zavoddan dalaga 
etib borgunga qadar 4 mln tonna mineral o`g’it, 10-12 ming tonna pestitsid (MDH bo`yicha) 
yo`lda qoladi. Bundan kelgan zarar 400 mln so`mni tashkil etadi. 
1987 yilda Samarqand Kimyo zavodida birinchi yangi shaklda polifosfat chiqara 

---

boshlandi. Donacha tarkibida azot va fosfor bo`lib, ularning miqdori avvalgi amofosga nisbatan 
yuqori bo`lib, o`simlik tomonidan yaxshi o`zlashadi hamda uzoq muddat ta`sir ko`rsatadi. 
O`g’itlarni ishlatishning kengayishi qo`shimcha yangi ekologik muammolarni keltirib 
chiqarmoqda. Masalan, eng havflisi azotli o`g’itlar bo`lib, NO
3
 azotning harakatchanligi tufayli 
suv havzalari va er osti suvlari ifloslanmoqda. Ya`ni suv havzasiga tushayotgan azotning yarmi 
qishloq xo`jaligiga to`g’ri keladi. Suvda azot singari oziq moddalarning ko`payib ketishi, suv 
o`tlarini haddan tashqari o`sib ketishiga va uning umri tugagandan so`ng esa anaerob bakterial 
parchalanishga uchrashi sababli baliq va suvdagi jonzotlarni kislorod defitsiti tufayli qirilishiga 
olib keldi. Hozirgi kunda respublikamizda bunday hodisalar ko`plab kuzatilmoqda. 
Nitritlar me`yordan ko`p miqdorda faqat suv emas, o`simliklarda ham ko`p yig’ilmoqda. 
Nitritlarning inson va hayvonotga ta`siri unchalik bo`lmasada, ammo ulardan hosil bo`lgan 
mahsulot kuchli zaharli modda hisoblanadi. Bunday mahsulotni inson tomonidan iste`mol 
qilinishi natijasida, ayniqsa bolalar o`rtasida kacalliklap kelib chiqmoqda. Undan tashqari 
nitratlardan nitrozaminlar hosil bo`lish mumkin. Ular kanserogen moddalar hisoblanadi. 
Endi fosforli o`g’itlar haqida to`xtalsak. Ular ancha xavfsiz. Kam harakatchan, tuproqqa 
qattiq o`rnashadi. Ammo shunga qaramay suv havzalari tuproq eroziyasi hisobiga fosfatlar bilan 
ifloslanadi. Ammo suv havzalarini ifloslovchi eng asosiy manbalar bu sanoat va maishiy chiqindi 
suvlaridir (ayniqsa, fosfatni yuvuvchi vosita). 
            
Fosforli  o`g’itlarni  ishlatishni  o`ziga  xos  xususiyati  shundaki,  ularni  ko`p  ishlatish 
natijasida tuproqda strontsiy, ftor, tabiiy radioaktiv uran, radiy va toriy kabi elementlar yig’lishi 
mumkin. 
Uchinchi ozuqa elementi kaliy bo`lib, u atrof-muhitga sezilarli ta`sir ko`rsatmaydi, ammo 
u bilan doim birga bo`ladigan xlor er osti, suvlarini ifloslashi mumkin. Hozirgi kunda atrof-
muhitni o`g’itlar bilan ifloslanishi ustidan doimiy nazorat olib boriladi. Bunday nazoratni 
agoroximlaboratoriyalar amalga oshiradi. Ayniqsa, oziq-ovqat-sabzavot tarkibidagi NO
3
 
miqdorini aniqlash katta ahamiyatga ega. Butun jahon Sog’liqni Saqlash Tashkiloti(VOZ)ning 
bergan ma`lumotiga ko`ra inson uchun bir kunlik iste`mol qilish mumkin bo`lgan nitrit 325 mg.