A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanidan ma

H  a  r  o  r  a  t. Er sharidagi organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa hayot 
jarayonlarini belgilaydigan omillardan biri harorat hisoblanadi. ekvatorda harorat yil davomida 
va bir sutka davomida uncha keskin o`zgarmaydi. Ammo ekvatordan shimolga yoki janubga 
yo`nalgan sari teqislik joylarda har 100 km ga harorat 0,5°—0,6°S ga o`zgara boradi. Bunday 
o`zgarishlar Er sharining tog’li qismida ham har 100 metr balandlikka ko`tarilganda yuz beradi. 
Demak, barcha o`simlik va hayvonlarning hayot jarayonlari shu xildagi o`zgarishlar bilan 
bog’liq holda o`tadi. Ayniqsa, o`simliklarning tarqalishida bunday o`zgarishlar alohida rol’ 
o`ynaydi. Shu sababli ham Er sharining tekislik qismida uchraydigan o`simliklar va ular hosil 
qiladigan qoplam o`rganilganda bir necha iqlim zonasiga, chunonchi; Shimoliy  qutb, tundra, 
o`rmon, dasht, cho`l, subtropik va tropik kabi geografik zonalarga bo`lib o`rganiladi. O`simliklar 
past yoki yuqori harorat ta`sirida yashashi va unga moslanishiga ko`ra ikkita katta ekologik 
guruhga bo`lib o`rganiladi. Bu haqda keyin batafsilroq gapiriladi. Harorat odatda Er sharining 
quruqlik qismida birmuncha tez o`zgarib turadi. Suv muhitida esa bunday o`zgarishlar, ayniqsa, 
bir sutka davomida juda sekin o`zgaradi. Umuman olganda, ko`pchilik tirik organizmlar hayoti 
O° bilan 50
s
S o`rtasida o`tadi. Harorat O° dan past yoki 50°S dan yuqori bo`lganda barcha hayot 
jarayonlari mutlaqo to`xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib qoladi. Demak, tirik organizmlar 
hayotiga harorat optimum, minimum va maksimum darajada ta`sir etadi. 

---

Ayrim suvo`tlar va umurtqasiz hayvonlarning hayoti O°S dan past bo`lgan harorat 
ta`sirida normal o`tadi. Ba`zi bakteriyalar va zamburug’larning sporalari hamda ba`zi umurtqasiz 
hayvonlar (kolovratka, tixoxodka va ne`matodlar (hasharotlar) tanasi suvsizlantirilgach, ularga -
190° -273°S li past harorat ta`sir ettirilganda ham hayotchanligi saqlanib qolgan. YOki ko`k-
yashil, diatom va yashil suv o`tlar ayrim vakillarining -73° -93°S li qaynar buloqlarda normal 
o`sishi aniqlangan. Shimoliy  qutbda suvning harorati 0°Sga teng bo`lganda ham ko`pgina suv 
hayvonlari normal yashab suvo`tlar bilan ovqatlanadi. Shimol bug’usi, oq ayiq, tyulen’ va 
pingvinlar hayoti ham past haroratda normal kechadi. Shunday qilib o`simliklar hayoti uchun 
yilning eng issiq va eng sovuq oylaridagi o`rtacha haroratning umumiy miqdori, yillik 
haroratning o`rtacha miqdori muhim rol’ o`ynaydi. Bunday yillik harorat yig’indisi (miqdori) Er 
sharining turli nuqtalarida turlichadir.  Masalan, Malay arxipelagida -9500°S,  Toshkentda —        
-5000°S, Astraxanda -4000°S, Odessada -3500°S, Sankt-Petrburgda -2000°S, YAngi Er orolida -
400°S ni tashkil etadi. Shunga ko`ra har qanday o`simlik turi (yovvoyi holdagisimi, madaniy 
holdagisimi) hamma joyda ham uchrayvermaydi. Demak, har qanday o`simlik turi o`z hayot 
jarayonini to`liq o`tib nasl qoldirishi uchun yil davomidagi foydali harorat miqdoriga muhtojdir. 
Shundagina, u normal o`sib rivojlanadi va urug’ meva hosil qilib bir yillik hayotini tugallaydi. 
Er sharining biror joyidan ikkinchi bir joyiga qandaydir madaniy o`simlikni olib kelish, 
uni o`stirib ko`rish va undan hosil olish uchun shu o`simlikning yillik foydali harorat miqdori 
necha daraja ekanligi hisobga olinishi kerak bo`ladi. O`zbekistonda o`stirilayotgan g’o`za 
o`simligi vegetatsiyasi uchun mavsum davomida 3500°S harorat zarur ekanligini hisobga 
olganda uni Moskva yoki Sankt-Peterburg viloyatlari sharoitida ekish va undan hosil olish 
mumkin emasligi ayon bo`ladi. Hayvonlar hayotida ham harorat muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ko`pchilik hayvonlar o`zining doimiy tana haroratiga ega. Bunday hayvonlar gomoyoterm 
hayvonlar deyiladi. Tashqi muhitning ta`siriga ko`ra tana haroratini o`zgartiruvchi hayvonlar 
yoki boshqacha aytganda, doimiy qat`iy tana haroratiga ega bo`lmagan hayvonlar poykiloterm 
hayvonlar deyiladi. Oraliq guruhga kiruvchi hayvonlar esa geterotermlar deyiladi. Bu guruhga 
kiruvchi hayvonlarning tanasi aktiv harakatda bo`lganda gomoyterm hisoblanadi. Uyquga ketgan 
vaqtda esa ularning tana harorati pasayadi va tanani termik idora qilish qobiliyati yo`qoladi. 
Bunday hayvonlarga yumronqoziqlar, tipratikanlar, ko`rshapalaklar, kolibrilar, olmaxonlar 
hamda shunga o`xshash boshqalar kiradi. 
O`simliklarda boradigan hayotiy jarayonlar haroratning minimal, optimal va maksimal 
ko`rsatkichlariga bog’liq. Masalan, fotosintez jarayoni harorat har 10°S ko`tarilganda ikki marta 
ortadi. Optimal harorat esa 30—35°S atrofida bo`ladi. Xuddi shuningdek, nafas olish ham 
o`zgaradi. Harorat o`simlikning ildiz orqali oziqlatsishiga ta`sir etadi. O`simlikning barcha 
rivojlanish bosqichlari ham ma`lum darajadagi harorat omili bilan bog’liqdir. YUqorida 
ta`kidlanganidek, barcha o`simliklarni haroratga bo`lgan munosabatiga ko`ra ikkita ekologik 
guruhga ajratish mumkin: yuqori harorat ta`sirida yaxshi o`sib rivojlanadigan termofil 
o`simliklar va past harorat ta`sirida yashovchi psixrofil o`simliklar. Har ikki guruhga mansub 
o`simlik turlari o`ziga xos moslanish xususiyatlariga ega. Termofil o`simliklar hujayrasi 
issiqlikka chidamliligi, organlar yuzasining kichrayishi, tuklarning yaxshi rivojlanganligi, efir 
moylariga ega bo`lishi, o`zidan ortiqcha tuzlarni ajratib chiqarishi, uzoq muddat davomida tinim 
davrini o`tkazishi va boshqa xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Psixrofil o`simliklar sovuq sharoitni 
har xil holatlarda (ya`ni tinim yoki vegetatsiya davrida) anatomo-morfologik moslanish orqali 
o`tkazadi. Bunday, moslanishlarga poyasining er bag’irlab o`sishi, novdaning yotiq yo`nalishi, 
tuplanish bo`g’imi va ildiz bo`ynining er ostida joylanishi, xazonrezgilik, po`kak I qavatning 
yaxshi rivojlanishi, oq tanaga ega bo`lish kabilarni ko`rsatish mumkin.  Shunday 
qilib 
o`simliklarni past haroratga bo`lgan munosabati yoki maslanishiga ko`ra uch guruhga bo`lish 
mumkin:  1.Salqinga chidamsiz o`simliklar. Tropik zonada o`suvchi barcha o`simliklarni shu 
guruhga kiritish mumkin.