|
SAVOLLAR VA TOPSHIRIQLAR
1. XEH nima uchun zarur?
2. XEH qanday tamoyillarga asoslanishi lozim?
3. XEX deganda nimani tushunasiz?
4. XEHning qanday shakllarini bilasiz?
5. XEHni 1950- yillargacha bo`lganlarini ta`riflang.
6. XEH 1950-1970- yillarda qanday rivojlangan?
7. XEHnpng 1970- yildan keyingi davrini ta`riflang?
8. BMTning ekologak faoliyati haqida nimalarni bilasiz.
13-MAVZU. INSON EKOLOGIYASI
·Aholi soning o`sishi: oziq-ovqat mahsulotlari muammosi va atrof –muhit. ·Urbanizatsiya va
uning ekologik vaziyatga ta`siri.
·Urbanizatsiya va aholi salomatligi. ·Sanoat shaharlarida
ekologik vaziyatni yaxshilashInson evalyutsiyasi va demografiya
Insoniyat tarixi, insonning erga, atrof-muhitga, uning o`simlik va hayvonolariga bo`lgan
munosabtlari trixidan iboratdir. Million yillar davomida yuzaga kelgan biologik sistemalarning
o`zgarishiga faqat insongina sabab bo`lgan, endilikda uning hayoti o`zi egallagan tabiat va o`zi
yaratgan jamiyat o`rtasidagi munosabatini o`rnatishiga bog’liq. Aks holda inson yaratgan
tsivilizatsiya uning salbiy faoliyati natijasida nobud bo`ladi.
Ch.Darvinnig “Turlarining kelib chiqishi“ va “Insonni paydo bulishi” haqidagi ilmiy
asarlari insonni atrof- muhit bilan munosabatlarini aniqlashda “ ibtidoiy “ xalqalarning
evolyutsiyasini o`rganishga yo`l ochdi. Ch.Darvin vaqtida boshlab tadqiqotchilar qadimgi
tarixiy-madaniy sabablarni ochish va ibtidoiy inson holatini aniqlash bilan shug’ullanganlar. Shu
joyda «Inson» (Odam) tushunchasi va qanday tabiiy muhitda qadimgi antropoid maymunlardan
ibtidoiy inson rivojlangani kabi savollar yuzaga keladi. Odam turkumining (HOMO) past
tabaqalari bo`lmish avstralopiteklarining miyasi hajmi 428 dan 530 sm
2
gacha bo`lib, hozirgi
maymunlar miyasidan ozgina ortiqroq bo`lgan, xolos. Ayrim tadqiqotchilarning ma`lumotlariga
ko`ra, insonning qadimgi ajdodlari bo`lmish ramapiteklar va avstralopiteklar so`zlash
qobiliyatiga ega bo`lmaganlar va olovdan foydalana olmaganlar.
Darvin ta`limoti bilan aytganda noyob odam – bu eng avvalo ikki oyoqda tik yuradigan
va bo`shagan qo`llarda o`zi yasagan qurollardan foydalanadigan odamdir. «Qurol yasagan» va
tik yuradigan «odam» changalzor tropik odamlardan kelib chiqmagan. Tropik o`rmonlarda inson
uchun foydali mayda hayvonlarning kamligi, oziqa quvvati kam , barg, poya va ildizlarga
insonning chaynash apparatining moslashmaganligi, «qadimgi odamlarning» ochiq maydonlarda,
dashtlarda paydo bo`lgan nazariyani olimlar isbotladilar. Sharqiy va janubiy Afrika hududlarida
topilgan ko`p ashyolar avstrolopitklarning madaniyati ham u vaqtning atrof-muhiti haqida
ma`lumotlar beradi. Saqlanib qolgan ashyolar shuni ko`rsatadiki, avstrolopiteklar aktiv yo`l bilan
pavianlarni ov qilishgan. Inson evolyutsiyasida ovchilik va tabiat mahsulotlarini yig’ish borgan
sari takomillashib boradi. Bundan 0,5 mln. yillar avval Afrika Osiyoda ibtidoiy odamlar
yashagan. Ayniqsa, pekin odami (sinantrop) yashagan joylarda ko`plab toshga aylangan mevalar,
urug’lar va bug’u, kiyik, ot suyaklari, kul va tosh qurollar topishgan. Demak, inson
rivojlanishning ilk davrida olovdan foydalangan.
HOMO SAPIENS ga yaqin ajdodlarda yangi, takomillashgan, olovda kuydirilgan uchli
qurollar paydo bo`ladi. Ishlab chiqarish neondertal odamlar davrida paydo bo`lgan va ular turli
hayvonlarni ovlashgan.Neondertallar katta o`txo`r g’or ayiqlarni ovlashgan, sababi, uning
go`shti, yog’i mazali bo`lgan, terisi odamlarni sovuqdan saqlagan. Oxirgi muzliklardan keyingi
davr odamlari ancha takomillashgan qurollardan foydalanib katta sut emizuvchi hayvonlarni
ko`plab ovlaydilar. Muzlik davrining oxirida qadimgi dunyoda juda kata hayvonlar yo`qolib
ketadi. Qadimgi odamlar ovchilik va urug’, mevalvrni terib oziqlanishgan, erdagi yovvoyi
donlarni terib olishgan, keyinchalik esa o`zlashtirib, ayrim o`simliklarni madaniylashtirishga va
dehonchilikning kelib chiqishiga sabab bo`lgan. Natijada erlar o`zlashtirilishi sababli muhitning
ekologik turg’unligi buzilib boradi.
Toshko`mir davrida iqlim omillarining og’irligi, oziqaning etishmasligi katta va yirtqich
hayvonlarning xavfi, turli kasalliklar, epidemiyalar shu davrdagi inson umrining qisqaligi sabab
bo`lgan. Ma`lumotlarga ko`ra, shu vaqtda neondertallar 30 yil, muzlik davridan keyin va
mezolitda HOMO SAPIENS bir uzoqroq yashagan. Antropolog olimlarning ilmiy ishlariga
qaraganda paleolit davrining boshlanishida, bundan 1 mln. yillarcha oldin insonlar faqat Afrika
hududidagina yashaganlar, ularning umumiy soni 125 ming atrofida bo`lgan. Mezolit davrida,
taxminan bundan 300 000 yillar avval insonlar soni 1 mln.ga etadi. Ular Evroosiyo hududlarida
yashaydi. Palolit davrining oxirida bundan 25 000 yillarcha neondertallar va kromo`onlar bir
vaqtda yashaganlar, ularning soni 3 mln.dan ortgan. Neolit davrida birinchi demografik o`sish
kuzatiladi, insonlar o`troq yashashga o`rganadi, uy – joy quradi, qo`lga ko`plab hayvonlar
o`rgatiladi, o`simliklarni madaniylashtiriladi, ularning hayot sharoitlari yaxshilanadi. Bizning
eramizdan 8000 yillar avval dunyodagi odamlar soni 5 mln. atrofida, bizning sanamiz
boshlangucha qadar aholi soni 130(250) mln.ga etadi. SHundan 16 asr o`tgandan keyin bu son
500 mln.ga ko`tariladi. Bu soni 1850 yili 1 mlrd.ga etishi uchun insoniyat 250 yil rivojlanish
kerak. Dunyoda insonlar soni 1930 yili 2mlrd., 1960 yili-3 mlrd., 1986 yili 5 mlrd., hozirgi
vaqtda 6,3- 6,5 mlrd. ga etdi.
Inson paydo bo`libdiki, u ham bosferadagi boshqa tirik organizmlar kabi ozuqaga muhtoj
bo`lgan. Agar o`tgan ming yiliklarda inson o`ziga og’ir mehnat bilan ozuqa topgan bo`lsa, uning
keyingi rivojlanishi tarixida ham qattiq qish, suv toshqinlari, qurg’oqchilik kabi tabiiy ofatlar
unga ochlik va ko`plab o`lim olib kelgan. Inson har oyda o`z og’irligiga teng ozuqa iste`mol
qiladi. Mutaxassislarni bergan ma`lumotlariga ko`ra, insonga bir kunda 630-750 g bug’doy (241
kkal), bir yilda esa 200-274 kg bug’doy kerak bo`ladi. Bu mahsulotni etishtirish uchun dehqon
har bir gektar erdan 5 t atrofida hosil olib, yiliga 17 odamni boqishi lozim.
Planeta katta, undagi foydali erlarning maydoni 13,5 mlrd. gektarga teng. SHundan, 1,4
mlrd. ga madaniy erlar (ekinzorlar, bog’lar), 1,1 mlrd. ga er buzilgan, o`simliklar o`stirish uchun
keraksiz bo`lib qolgan, tejamkorsizlik bilan ishlatilgan maydonlar 4,4 mlrd. ga; cho`l, yarim
cho`l. Arktika, Antartika, yuqori tog’li cho`llar maydoni -3,3 mlrd. , insonning salbiy faoliyati
natijasida foydali erlarning 1 mlrd. gektari cho`llarga qo`shilgan.Foydali erlarning 50 %
hosildorlik qatlamini yo`qotgan, 600-700 mln. ga er eroziyaga uchrab, mahsuldorligi past bo`lib
qolgan. Qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun landshaftlarni buzish, ekinzorlarda ko`plab
o`g’itlarni ishlatish ekosistemalar turg’unligini buzadi. Qo`llanilgan 60 dan oriq kimyoviy
birikmalarga ekinzorlarda uchraydigan ko`p organizmlar, shu jumladan 400 ortiq hashoratlar
turlari chidamli bo`lib qolgan. eng kuchli zaharli moddalar ham ularga ta`sir qilmay qo`ydi.
Buning natijasida ekinzorlarda zarakunandalar borgan sari ko`payib, foydali o`simliklar
hosilining kamayishiga sabab bo`lmoqda. Ularga o`ta kuchli zaharli moddalarni qo`llash insonlar
salomatligining yomonlashishiga olib keladi, turli kasallliklar paydo bo`lib, o`lim ko`payadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
