A. N. Valiyev, B. R. Haqberdiyev, N. X. Gulomova, Z. A. Boboyeva

Chizmalarda detal yuzalarining g ‘adir-budurligi va pardozlash
bclgilarini qo‘yish.
D etallarni ishlab ch iq arish jara y o n id a turli kesuvchi asboblar 
q o 'lla n ila d i. D e ta lla r qan d ay u su l va k e su v ch i a sb o b la r b ila n
tayyorlanishidan qat’iy nazar, ulam ing yuzalari butunlay tekis b o ‘lmaydi 
va kesuvchi asboblaming izlari qoladi. Bu izlaming, boshqacha aytganda, 
g 'ad ir-bu d u rliklarn ing shakli, katta-kichikligi detalni tayyorlash va 
pardozlash uchun ishlatiladigan asboblaming turlariga bog'liq.
Bu g ‘ adir-budurliklar detal yuzalari da bevosita 
kuzga k o ‘rinadi, «ayrim » larini esa m ikroskop 
yoki lupa yordamida k o ‘rish mumkin (
1
.
1
-rasm).
Y u z a larin in g g ‘a d ir-b u d u rlig i u la rn in g
bazaviy uzunlik qilib qabul qilingan uchastkadagi 
yuza relyefm i tashkil qiluvchi d o ‘ngliklar va 
botiqliklar soni va o ‘lchamlari bilan belgilanadi. 
M ash in alar va m ex an izm larn in g ishlash 
protsesslarida detallardagi g ‘adir-budurliklar ishqalanuvchi yuzalarning 
bir-biriga n isb atan siljishiga qarsh ilik k o ‘rsatadi va ishqalanuvchi 
kuchlam ing paydo b o iis h ig a asosiy sabab b o ‘ladi. Shuning uchun 
m ashinalam ing ish unum i va chidam liligi shu m ashina tashkil topgan 
detallar yuzalarining tozalik darajasiga, ya’ni g ‘adir-budurliklaming katta- 
kichikligiga bog‘liq. Yuzalarning tozalik darajasi har xil b o ‘ladi, bu asosan 
detalga ishlov berishga bog‘liq.
Yuzalarning g ‘adir-budurlik parametrlari va xarakteristikalari.
Detallar yuzalarining g ‘adir-budurlik darajasini aniqlovchi ko‘rsatkichlar 
0 ‘zDSt 2789:98 da qabul qilingan. Bu k o ‘rsatkichlar yuzadagi g ‘adir- 
budurliklaming o‘lchamlari va boshqa parametrlari bilan ifodalanadi.
0 ‘zDSt 2789:98 da yuzalarning quyidagi g ‘adir-budurlik parametrlari 
va xarakteristikalari qabul qilingan (
1
.
2
-rasm).
D etallarni ishlab chiqarish jaray o nid a qanday kesuvchi asboblar 
qo‘llanilmasin, baribir yuzalar butunlay tekis b o ‘lmaydi, y a ’ni notekisliklar 
paydo bo ‘ladi. Ish jarayonida yoki birikish xarakteriga qarab, detallaming 
yuzalari m a’lum bir talabga javob berishi lozim. Yuzalar sifati, y a ’ni 
notekisliklari m ajm ui 
y u z a n in g g ‘a d ir-b u d u rlig i
(tozaligi) deyiladi. 
G ‘adir-budurlikni baholash uchun 0 ‘zDSt 2789:98 tomonidan quyidagi 
turli ko‘rsatkichlar qabul qilingan:
11

---

Ra - yuza profilining o ‘rta arifmetik chetga chiqishi;
Rz - profilning o ‘nta nuqtasi bo ‘yicha g ‘adir-budurligining balandligi; 
Sm - g ‘adir-budurligining cho‘qqilari bo‘yicha o ‘rtacha qadami; 
t - profilning nisbiy tayanch uzunligi;
P - real yuza profili kesimi darajasining sonli qiymati.