A n V a r c h o r iy e V

qadimgi Yunon faylasuflari, ba’zan kosmik hayotga, ya’ni
«mikrokosm»ga, ba’zan esa bir butun ijtimoiy turmushga teng-
lashtirgan edilar. Qadimgi zamonda insonni aqlli ijtimoiy hay­
von, deb atash urf bo'ldi. O'sha paytlardan e’tiboran insonning
ma’naviy qiyofasi bilan u yashayotgan ijtimoiy muhit orasidagi
antik analogiya vujudga kelgan edi.
Qadimgi zamon Yevropa faylasuflarining inson ma’naviy qi­
yofasi to'g'risidagi fikr-mulohazalarini Avgustin yanada rivojlantirdi.
Avgustinning tushuntirishicha, 
kosmos ustida faoliyat
ko'rsatmoqchi bo'lgan bunyodkor inson qalbi o'ta murakkab
bo'lib, uning sir-u asrori, hatto o'ziga ham ma’lum emas. Bun­
day qalbga faqat Xudoning o'zi yo'l topadi. O'z navbatida,
insonning o'sha murakkab qalbiga yo'l topish insoniyatni saqlab
qolish uchun zarur. Xuddi shunday yo'l bilan insonda mavjud
bo'lgan gunohkor, noxush o'ylami yuvib tashlash uchun im-
koniyat yaratiladi.
Inson ichki olamini o'rganishga bo'lgan e’tiborning ortib
borishi, undagi «Men» tuyg'usining kuchayib ketishiga katta turtki
bo'ladi. Bunday tuyg'u haqidagi mulohazalarni qadimgi zamon
xristian falsafasi hali eshitmagan va bilmagan edi. Xuddi shu
asnoda o'rta asr xristian falsafasida «Men» tushunchasining shakl-
lanish jarayoni boshlandi. Boshqacha aytganimizda, o'rta asrlarda
inson ichki olamini o'rganishga qadam qo'yildi.
O'rta asr xristian falsafasining eng muhim xususiyatlaridan
biri inson tarixiy taraqqiyot natijasidir, degan qoidaning yara-
tilishi edi. Chunonchi, o'rta asming boshlanishi bilan tarix muam-
molariga qiziqish avj olib ketdi. Boshqacha aytganimizda, qadimgi

---