A n V a r c h o r iy e V

o'zboshimchaliklariga chek qo'yilishi kerak. Ana shunday yo‘l
bilan osmon o'g'Ii bilan xalq va davlat orasida majburiyat (shart-
noma), aloqa o'rnatiladi. Bunday shartnomaning bajarilishida,
shubhasiz, hukmdor hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Moizm ta’limotiga ko'ra, osmonning xohish-irodasi inson
taqdirini, kelajagini belgilovchi omil emas. U faqat kishilarni
bir-birlariga adovat, nafrat bilan emas, balki ularni do‘st-u
birodar, hamkor-u hamdard, xayrixoh bo'lishga, hurmat qi­
lishga chorlaydi. Odamlarning o'zaro munosabatlarida ana shun­
day munosabatlar shakllangandagina jamiyatda uyg'unlashuv,
barqarorlik sodir bo'ladi. Moistlar insonning bilish borasidagi
faoliyatini takomillashtirishga harakat qildilar. Olamdagi hodisa va
voqealarni o'rganishda, bilishning hissiy va aqliy shakllaridan
oqilona foydalanish yo'llarini izladilar.
Shunday qilib, qadimgi Xitoy faylasuflari, insonning ruhiy-
ma’naviy qiyofasining shakllanish jarayonini, osmon va yer
munosabatlarining uyg'unlashuvi chig'irig'idan o'tkazib tahlil
qildilar.
Xullas, qadimgi Hind faylasuflari — inson ikki yirik qudrat:
tana bilan jonning uyushmasidan iboratligi, jon tanani tark
etib ruhga aylanib turishi, ruh esa o'lmasligi, u ma’lum vaqt
o'tgach yana boshqa tanaga qaytib kirishi mumkinligini, tana
bilan jon biri ikkinchisi bilan bog'liq bo'lib, biri ikkinchisiga
hamisha ta’sir o'tkazib borishi, odamzot tanasining shakli
(jismi) uzoq davom etgan evolyutsion o'zgarishlarning natijasi
ekanligini isbotlashga uringan bo'lsa, qadimgi Xitoy faylasuf­
lari inson kundalik amaliy faoliyatini axloqiy normalar yor­
damida boshqarish mumkinligi, ayniqsa, kishidagi insoniy fa-
zilatlaming shakllantirishda taxbiya, tartib-intizom muhim ahami­