A n V a r c h o r iy e V

Choriev G.O.
Maxtumquli dunyoqarashi. М., 1973; Maxtumquli — Firog‘iy 
adabiy merosi. Uch kitob. Toshkent, 1973.
2 Maxtumquli she’riyatidan. Toshkent, 1976. 74, 79, 97, 98, 108, 112, 119 , 
128-betlar.
3 0 ‘sha asar, 84, 87, 88, 90-betlar.
4 
Iskandarov B.
0 ‘ rta Osiyoda falsafiy va ijtimoiy-siyosiy fikming shakllanishi va 
rivojlanishi tarixidan lavhalar. Toshkent, 1993, 81—86-betlar.

---

ХЕХ asrning birinchi yarmida barkamol inson haqidagi fikr- 
mulohazalarni, andijonlik shoira Nodira (1792—1842-y.), maig‘ilonlik 
shoira, muallima Jahon otin Uvaysiy (1779— 1845-y.), o‘ratepalik 
maktabdor shoira Dilshod Bamo (1800—1905-y.) va uning sho- 
girdi Anbar otinlar (1870—1915-y.) ijodida ko‘rish mumkin1.
XIX asming birinchi yarmida vatandosh shoiralar ijodini 
e’tibor berib o‘rgansak, ularning asarlaridagi eng asosiy mavzu
— inson taqdiri, uning kelajagi, turli millatga, elatga mansub 
kishilaming tengligi, erkinligi, birodarligi haqida qayg'urish 
ekanligiga guvoh bo'lamiz. Insonning jismoniy kamoloti, ruhiy- 
ma’naviy yetukligini ta’minlashda bilimning, ilmning, aql-zako- 
vatning ahamiyati beqiyos ekanligini tushuntirib berishga hara­
kat qilganliklariga ishonch hosil qilamiz. Jamiyatda ayolning rolini 
oshirish, ayollar bilan erkaklaming haq-huquqlarini tenglash- 
tirish yo'llarini izlaganliklarini darrov ilg‘ab olamiz. Shoiralar- 
ning ta’kidlashlaricha, inson jamiyatda mavjud bo'lgan har qan­
day muammolami bartaraf etishga, hatto o'zini o'zi o'zgartirishga 
qodir bo'lgan qudratdir.
Tasawuf falsafasi bilan yaxshi tanish bo'lgan Nodira, Uvay­
siy, Dilshod va Anbar otin kabi shoiralar, muallimalar o'z 
asarlarida insonni har tomonlama e’zozladilar. Uni tabiat yarat­
gan noz-u ne’matlardan bahramand bo'lishga chaqirdilar. In­
sondagi do'stlik, vafo, sadoqat, halollikni kuyladilar. Barkamol 
insonning ma’naviy-axloqiy qiyofasini xayolan yaratishga urindi­
lar. Ulaming fikriga muvofiq, inson ma’naviy-axloqiy qiyofasini 
ifodalovchi eng muhim fazilat — sof muhabbatdir. Shuning uchun 
zohidlardan, qalandarlardan farqli o'laroq, haqiqiy vafodor, 
muhabbatga sadoqatli kishi xislatlarini aniqlab berishga urinib 
ko'rdilar. Mehrsiz, vafosiz, toshbag'ir, muhabbatni qadrlamay- 
digan kishilardan nafratlandilar.
Ular muhabbatni keng ijtimoiy ma’noga ega bo'lgan, inson­
ning insoniyligi, ma’rifatli ekanligini ko'rsatadigan mezon, deb 
tushundilar. Chinakam insoniy muhabbatni ayrim zohidlar, qa- 
landarlardek dinga qarshi qo'ymadilar, aksincha, muhabbat ziynati 
bo'lgan vafo, sadoqatni, inson ichki dunyosida sodir bo'layotgan 
o'zgarishlarni har tomonlama chuqur tahlil qilib, turli badiiy 
bo'yoqlar yordamida tasvirladilar. Chinakam vafodor, sadoqatli,
1 Uch shoira. She’rlar. Toshkent, 1958; Uvasiy she’riyatidan. Toshkent, 1980; 
Zebunniso, Dilshod, Anbar otin. Toshkent, 1981, Nodira. Devon. Ikki tomlik. 
Toshkent, 1983 va hokazo.

---

halol kishi bilan suhbat qurish insonga ma’naviy kuch-quwat 
bag‘ishlashini tushuntirib berdilar. Ana shunday shirin xayollar, 
hayotga muhabbat, kelajakka umid, yaxshi kunlar, farovon tur­
mush istagi bilan yashagan shoiralar, afsuski, kundalik turmushda 
batomom teskari odamlar bilan uchrashdilar. Bunday ikkiyuzlama 
turmush tarzi ijodkorlar bag‘rini tilkapora qildi.
XIX asr sharoitida Nodira, Uvaysiy, Dilshod va Anbar otin 
ayolning jamiyatda, ayniqsa, oilada tutgan o‘rnini tushuntirishga 
harakat qildilar. Musulmon ayollarining jamiyatdan ajralib qol­
gan hayotini, tenglikka boigan intilishlarini bayon qildilar. Ayollar 
haq-huquqining erkaklar bilan teng bo'lishini talab qilgan shoi­
ralar, awalo, onalar haqida fikr yuritdilar. Onalaming insoni­
yat oldidagi buyuk xizmatlari, xususan, jamiyat kelajagi ular 
bilan bog'liq ekanligini tushuntirishga urindilar.
Ular dinlarni hurmat qilar, ularni umuminsoniy qadriyat, 
deb tushunar edilar. Barcha dinlarning olam bilan odam 
o'rtasidagi o'zaro aloqadorligini tushuntirishdagi xizmatlarini o'ta 
qadrladilar. Shunday bo'lishiga qaramasdan, bunday buyuk umu­
minsoniy qadriyat obro'-e’tiborini tushirayotgan ba’zi dindorlar- 
ni qattiq tanqid qildilar.
Xususan, tasawuf hurfikrliligidan ilhomlangan Dilshod o'zining 
hajviy she’rlarida ayrim din rahnamolarining badkirdor qiliqlarini 
fosh etdi. So'zi bilan ishi bir xil bo'lmagan dindorlar ustidan 
kuldi. Ulami islom qoidalari musaffoligini ta’minlashga chaqirdi.
Uvaysiy, Dilshod va uning shogirdi Anbar otin o'z davri­
ning mahoratli muallimalari edilar. O'z shogirdlariga nafaqat 
diniy, balki dunyoviy, aqliy, axloqiy tarbiya, hayotga muhab­
bat, kelajakka ishonch, umid, turmush quvonchlari-yu tash- 
vishlariga sabr-toqat bilan bardosh berish malakalarini shakl- 
lantirishga e’tiborlarini qaratdilar. Erkin fikrlash, chiroyli so'zlash 
sirlarini o'rgatar, aql-farosatni peshlovchi topishmoqlardan us- 
talik bilan foydalanardilar.
Ular jamiyat hayotidagi qoloqlik sabablarini xonliklar 
o'rtasidagi o'zaro urushlardan, xon-u beklar o'rtasidagi toj-u 
taxt uchun bo'lgan kurashlardan izladilar. Kishilar ma’naviy- 
axloqiy qiyofasidagi qashshoqliklami ma’rifatsizlikdan qidirdilar. 
Urushlaiga barham berishni, ijtimoiy qoloqlikni, ma’naviyatsizlikni 
tugatishning birdan-bir yo'li — fuqarolami bilimli, ziyoli qilish- 
dir. Bilim, ziyo odamlarni har qanday ijtimoiy baxtsizliklardan 
qutqaradi, jamiyatni go'zal, farovon qiladi, deb hisobladilar.

---

XIX asrning birinchi yarmida ijod etgan shoiralar orasida 
Anbar otin o'zining falsafiy fikr-mulohazalari bilan boshqa 
shoiralardan ajralib turar edi. Uning «Qoralar falsafasi» asarida 
bayon qilingan inson to'g'risidagi falsafiy fikrlaming teranligi 
buning yaqqol isbotidir.
Anbar otin fuqarolar turmush tarzidagi salbiy illatlami, in­
son xulq-atvori, xatti-harakatidagi g'ayriinsoniy qiliqlarni jamiyat 
hayotidagi turli noxushliklami aql-zakovat imkoniyatlari yorda­
mida bartaraf etish mumkin, deydi. Chunonchi, uning fikriga 
ko'ra, «Agar odamlar aqllarini vazir bilib, o'z vazirlarini o'zga 
vazirlar ila hamkor qilib, mashvarat ila harakat qilsalar, aqlli 
vazirlar dunyoni bosib yotgan qora zulmatni, hatto zulumotni 
ham bartaraf etib, sof va olamni ravshan qilishga muyassar 
o'lurlar»1.
Anbar Otin «Qoralar falsafasi» asarida jamiyatda odamlar 
nasli-nasabi, millati, dini, irqidan qat’iy nazar, teng bo'lmoqlari 
zamr, deb hisoblaydi. Odamlarni tani, rangi, irqiga qarab kam- 
sitmaslikka da’vat etadi. Hindiston va Afrikadagi qora tanli xalqlar 
hayotini aks ettiruvchi lavhalar bitar ekan, insonning inso­
niyligi uning tashqi qiyofasining go'zalligi bilan emas, balki 
ma’naviy-axloqiy fazilatlari, xususan, insonparvarlik g'oyalariga 
sadoqati bilan o'lchanadi, degan g'oyani ilgari suradi. «Qoralar» 
tushunchasi yordamida zulm, jabr-u jafolarga giriftor bo'lgan 
mehnatkash xalqni har tomonlama ulug'laydi. Ulami jamiyatda 
mavjud bo'lgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklaming bunyod- 
kori, deb baholaydi.
Shunday qilib, XVI asrdan XIX asming birinchi yarmigacha 
bo'lgan davrdagi musulmon faylasuflarining inson to'g'risidagi 
qarashlari asosida, bir tomondan sunniylik har tomonlama 
ulug'lagan insonparvarlik g'oyalari yotsa, ikkinchi tomondan, 
ratsionalizm va sensualizm yotardi. O'z navbatida, barkamol 
insonni ulug'lovchi insonparvarlik g'oyalarini targ'ibot va tash­
viqot qilish Sharq ma’rifatparvarligining shakllanishi uchun asos 
bo'ldi. Sharq ma’rifatparvarligining vujudga kelish arafasidagi o'ziga 
xos xususiyat shundaki, bu davrda Sharq renessansi sharoitida 
vujudga kelgan madaniy-ma’rifiy an’analar, chunonchi, barkamol 
inson to'g'risidagi fikr-mulohazalar davom ettirildi, yangi dalil- 
lar bilan boyitildi.
1