A n V a r c h o r iy e V

Alisher Navoiy
. Arba’in hadis. Qirq hadis. Toshkent, 1991, 5-bet.
2 
Alisher Navoiy.
Mukammal asarlar to‘plami. 8-tom. Toshkent, 1991, 72-bet.
Haqqulov
/. Zanjirband sher qoshida. Toshkent, 199b 207-212-betlar.

---

Navoiyning tushuntirishicha, inson barkamol bo'lmog'i uchun, 
eng awalo, o'zidagi badaxloq qiliqlami tugatish bilan jiddiy 
shug'ullanmog'i darkor:
Bordurur inson zotida ancha sharaf,
Kim yamon axloqni etsa bartaraf.
Navoiyning fikricha, barkamol insonning barcha fazilatlari, 
xislatlarining asosida imon yotadi. Imonlilik esa, eng awalo, 
insonda namoyon bo‘ladi. Shoir yozganidek:
Kimdaki insof yo ‘q — inson emas.
Insofli, diyonatli insonga xos xislatlardan biri erkinlikdir. Bun­
day kishi uchun erkin fikr yuritish, boshqacha aytganimizda, 
aql va ko'ngil ozodligi har qanday saltanat, toj-u taxtdan ba- 
landroqdir. Shoir aytganidek:
Har kishi komil erur bas anga Haq bandaligi,
Mundin o ‘zga tamai kasbi kamol aylamangiz-
Shoir barkamol insonni Xudo darajasiga ko'taradi. Chunki 
barkamol inson — mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega, u hech 
kimdan qo‘rmaydi. Mustaqil fikr yuritish, aql-farosat bilan birga 
o'zida barcha insonniy fazilatlar, xislatlarni mujassamlashtirgan.
Navoiyning e’tirof etishicha, barkamol inson ma’naviy va 
ruhiy zulmga, kamsitilishlarga chiday olmaydi. Chunki bunday 
kishi hamisha el-yurt tashvishi bilan yashaydi, odamlar dardini 
o‘ziga dard deb biladi. Hamma narsadan inson degan zotning 
manfaatini ustun qo‘yadi.
Alisher Navoiyning tushuntirishiga qaraganda, insonning ax­
loqiy tubanlashuviga sabab bo'layotgan illatlardan biri — nafsni 
tiya bilmaslikdir. Inson tabiatida xudbinlikning vujudga kelishi ham 
nafsning kasofatidir. Faqat nafsni tiyish, sabr-qanoat — insonni 
har qanday kasofatlardan, axloqsizliklardan saqlab qoladi1: 
«Ko'ngilni shubha, tahlika, mashaqqat, kulfatlarga to‘ldirib qandli 
kulcha yegandan ko'ra, tinch va farog‘atli ko'ngil bilan yovg'on 
umoch ichgan afzal». Navoiy qarashlarida qanoat — insonning 
eng muhim axloqiy xislati sifatida har tomonlama ulug'lanadi.
Navoiy talqinida sabr-qanoat shunday bir chashmaki, uning 
suvi hech qachon qurimaydi, bir xazinaki, sarf etgan bilan 
kamaymaydi. Shunday bir ziroatgohki, urug'idan izzat va shafqat 
hosili unadi. U go‘yo bir daraxtki, uning shoxida hurmat mevasi
1