A n V a r c h o r iy e V

M o r T .
Utopiya. M, 1978, 276-bet.
110

---

terdamskiy xristian gumanizmi va Platonning «Davlat» asari 
beqiyos ta’sir ko‘rsatdi.
«Utopiya» so‘zi T.Mor tomonidan ilk bor qo‘llangan bo‘lib, 
«yo‘q joy», «hech qayer», degan ma’noni anglatadi. Ushbu so‘z 
yordamida ifodalangan orolda baxt-saodatli kishilar farovon tur­
mush kechiradilar. Bunday turmush qat’iy antiindividualizmning 
joriy etilishi orqali yo'lga qo'yilgan. Antiindividualizm xususiy 
mulkni bekor qilishni, jamiyat a’zolarining mulkiy va iste’moliy 
tengligini ta’minlashni talab etadi. Bunday fikrlami bayon etishda 
Tomas Mor xristiancha gumanizm g‘oyalariga asoslanadi.
Tomas Mor Platon va Abu Nasr Forobiyning adolatparvar 
shoh haqidagi mulohazalarini davom ettiradi. Maksimal tenglik 
joriy etilgan orolda faqat har tomonlama ilmli, ma’rifatli, turli 
illatlardan xoli zotgina hukmdorlik qilishi mumkin. «Hukmdor 
shunday bir manbaki, undan butun xalqqa ham ezgulik ham 
yovuzlik yog‘ilib turishi mumkin», — deb yozadi mutafakkir.1 
Asarda bunday afsonaviy hukmdor Utop deb ataladi. U maz­
kur orolni kashf etgach, unda o'z ijtimoiy, siyosiy va axloqiy 
qonun-qoidalarini joriy etadi. Hukmdor, birinchi navbatda, na­
faqat xususiy mulkning batamom bekor qilinishiga, balki pul 
va oltinga bo‘lgan salbiy munosabatning shakllanishiga muvaffaq 
bo‘ladi. Orolda pul batamom yo‘q qilingan, oltindan esa eng 
iflos ishlar uchun ishlatiladigan buyumlar tayyorlanadi. Buyuk 
gumanist odamlar boshiga mislsiz kulfatlar keltirgan oltin-u 
zarga boMgan nafratini shunday tarzda ifodalaydi.
Albatta, maksimal tenglikni saqlab turish, ijtimoiy mulkchi- 
likning mutlaq ustuvorligini ta’minlash uchun Utopning sa’y- 
harakatlari kifoya emas edi. Buning uchun orolda yashovchilar 
mehnat faoliyatida ham teng ishtirok etishlari zarur. Tabiiyki, 
bunda, birinchi navbatda, jismoniy mehnat haqida gap boradi. 
Utopiyada hunarmandlar va dehqonlaming mehnati har qanday 
davlat uchun zarur shart-sharoit ekanligini isbotlashga harakat 
qiladi. Afsuski, ayrim davlat arboblari mehnat faoliyatidan yi- 
roqlashib ketganliklari bois hunarmand va dehqonlar haqida 
qayg'urmay qo'yadilar.
Utopiyada odamlar hunarmandchilik va qishloq xo'jalik ishlari 
bilan shug‘ullanadilar. Unda ishtirok etish barcha kishilar uchun

---

majburiyatdir. Hatto sifograntlar (boshliqlar) ham el qatori mehnat 
qiladilar, chunki mehnat orolda axloqiy zaruriyatga, ehtiyojga 
aylangan. Orol xalqi 6 soat mehnat qiladi (o‘sha davr Angliyasi 
uchun 6 soatlik ish kuni orzu edi). Eng og‘ir mehnatni jino- 
yatchilar bajaradilar. Shu bois utopiyaliklar bo‘sh vaqtlarini o'z 
axloqiy qiyofalarini takomillashtirish uchun sarflaydilar.
Aqliy mehnat bilan orolda eng iste’dodli 
kishilar 
shug'ullanadilar. Boshqa yurtlarda esa «hanuzgacha fan bilan 
to‘nkalar va galvarslar mashg‘ullar, yuksak aql sohiblari esa 
behuda qurbon bo‘lib ketmoqdalar»1. Aynan shu yuksak aql 
sohiblari Utopiyada turli lavozimlarda mehnat qiladilar, din 
peshvolari sifatida faoliyat ko'rsatadilar.
Darvoqe, Utop orolidagi turmush tarzi, ishlab chiqarish 
aqlga muvofiq joriy etilgan bo‘lishiga qaramasdan, ular hayotida 
axloq ustuvorligicha qolaveradi. Aynan axloq nuqtayi nazaridan 
orolda inson eng oliy qadriyat, deb e’lon qilingan. Inson eng 
qadrli mavjudot bo'lgani tufayli hamisha huzur-halovatda 
yashamog‘i lozim. Ushbu huzur-halovatlaming eng asosiysi salo- 
matlikdir. Salomatlikning birinchi sharti esa me’yorida ovqatla- 
nish bilan bog'lanadi.
Utopiyaliklarning tinchliksevarligi ham orolda axloq norma- 
lari ustuvorligidan dalolat beradi. Orol xalqi urushni hayvoniy 
qiliq, deb hisoblaydi, o‘z tashabbusi bilan urush ochishdan 
hazar qiladi. Biroq orol saodati uchun kurashishga majbur 
bo‘lganlarida jonlarini jabborga beradilarki, orolni kulfatlardan 
saqlab qoladilar.
Umuman oroldagi hayot ko'proq huquqiy normalar emas, 
axloqiy normalar asosida boshqariladi. Shu boisdan qonunlar 
shu qadar kamki, ularni butun aholi yaxshi biladi. Darhaqiqat, 
xalq uchun qonunlarning ko‘p bo‘lishi shart emas.
Orolda axloq ustuvor bo'lgani bois aholining dinga munosa­
bati ham o'zgacha. Bunda T.Mor asl dinni xurofot-u irim- 
sirimdan ajratib olish zarurligiga ishora qiladi. Asl din deganda 
mutafakkir Florensiya platoniklari talqin etgan universal dinni 
tushunadi. Utopiyani qachonlardir kashf etgan Utop, asar qah- 
ramoni Gotlodeyning aytishiga qaraganda, bunday dinni orolda 
Iso payg'ambar tavalludidan 144-yil awal joriy etgan emish. 
Ushbu dinga ko'ra, Xudo bittadir, u vaqti-vaqti bilan turli