A n V a r c h o r iy e V

uning ongini o'rganish turar edi. U «0‘zing o‘zligingni bil»,
degan hikmatni tez-tez takrorlagan.
Sokratning tushuntirishicha, insonning ongi turli holatlarda,
darajadalarda sodir bo‘lib, bir necha qatlamlardan iborat bo‘ladi.
0 ‘sha murakkab ongning sohibi individdir. Individning ongi esa
ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo‘ladi. Ongning mazmunini
oliy instantsiya belgilab beradi, oliy instantsiya esa, Sokratning
tushuntirishicha, aqldir. Aql turli bilimlarni vujudga keltiruvchi
manbadir. Lekin inson bilimni o'zining xatti-harakati bilan qo'lga
kiritadi. Bilimlarni inson tashqaridan tayyor holda qabul qilib
olmaydi. O'sha bilimlarning haqiqiy yoki soxta ekanligini turli
munozaralar, bahslar aniqlaydi. Bahs, munozaralar jarayonida
inson o'z suhbatdoshining fikr-mulohazalarini tahlil qiladi, zarur-
larini o'zida saqlab qoladi, ortiqchasini chiqarib tashlaydi. Shunday
yo'l yordamida haqiqgtga erishiladi. Hamma tan oladigan haqiqiy
bilim qo'lga kiritiladi^
Sokratning fikriga muvofiq, aql hamma narsaga doimo tan-
qidiy qaramog'i darkor. Aqlning tanqidiy ishi tufayli chinakam
adolatga erishish, yaxshilikni tushunish mumkin. Jamiyatda mavjud
bo'lgan yaxshilik va yomonlik haqida fikr yuritgan mutafakkir,
odamlarning bir-biriga bo'lgan xayrixohligini har tomonlama
ulug'laydi, kishilar orasidagi turli munosabatlaming asosida adolat
yotishi zarur ekanligini qayta-qayta takrorlaydi, «adolat» va
«yaxshilik» tushunchalarining mohiyatini ochib berishga harakat
qiladi. Faylasufning tushuntirishicha, «yaxshilik» va «yomonlik»ning
mohiyatini tushunmasdan turib, inson haqida, u yashayotgan
jamiyat haqida aniq, to'la ma’lumot olish qiyin.
Sokratning inson falsafasida asosiy o'rinni axloqiy ratsiona-