A n V a r c h o r iy e V

Ahmad Donish.
Navodirul vaqoe’ Toshkent, 1964. 165-bet. 
0 ‘sha yerda, 60-61 -betlar.

---

Ahmad Donish fikriga ko'ra, jamiyatni insonparvarlashti- 
rishning eng muhim shartlaridan biri ijtimoiy adolat norama- 
lariga tayanmoq, xususan, odamlar orasida tenglikni barqaror 
qilishdir. Ayniqsa, jamiyatda yaratilgan moddiy va ma’naviy 
boyliklami teng taqsimlamoq zarur. O'shanda odamlar orasidagi 
turli mojarolar, kelishmovchiliklar bartaraf etiladi.
Jamiyat hayotini insonparvarlashtirish uchun qoraqalpoq shoiri 
Berdimurod Berdah1 fikriga ko‘ra, davlat xalqqa, o'z navbatida, 
odamlar Vataniga, xalqiga xizmat qilishi, o'z mehnatidan zavq- 
shavq olishi darkor. Inson jamiyatda qadrlanishi, hurmatlanishi, 
buning uchun har bir kishidagi rostgo'ylik, haqiqatgo'ylik 
e’zozlanishi kerak. Ma’naviy-axloqiy qiyofasida bunday xislatlar 
bo'lmagan kishini Berdah inson deb hisoblamaydi.
Berdah fikriga ko'ra, fuqarolar ma’naviy-axloqiy qiyofasidagi 
salbiy illatlar ular yashayotgan zamona, ijtimoiy-iqtisodiy tuzum 
bilan bog'liq. Ma’naviy-axloqiy yaramas illatlami tugatish uchun, 
eng awalo, ijtimoiy adolatsizlikka barham berish, kishilarni ma’rifatli 
qilmoq lozim. Jamiyatda ma’rifatli kishilarni ko'paytirmoq uchun 
mamlakatni vijdonli, odil, o'z manfaatidan xalq manfaatini ustun 
qo'yuvchi kishi boshqarmog'i zarur, deb hisoblaydi.
Har qanday jamiyatda ham fuqarolaming katta qismini xotin- 
qizlar tashkil etadi. Shuning uchun ham Berdah, jamiyat ha­
yotini insonparvarlashtirish xotin-qizlar turmush tarzi, ulaming 
madaniy-ma’naviy saviyasi bilan bog'liqligini ta’kidlaydi. Jamiyat­
da ayollar bilan erkaklar teng bo'lishi lozim. Shunday bo'lsada, 
ayol erkakning sodiq do'sti bo'lib, erini qattiq sevishi va hurmat 
qilishi zarur. U ayolning katta qalin evaziga sotilishini qoralaydi. 
Bunday odatni aqlsizlik va axloqsizlik alomati, deb baholaydi. 
Jamiyat hayotidagi urf-odatlar ayol izzat-nafsiga tegadi, insoniy 
haq-huquqlarini poymol qiladi. Qoraqalpoq shoiri xotin-qizlar- 
ning insoniy haq-huquqlarini himoya qilishga chaqiradi.
Berdimurod Qarg‘aboy o‘g‘li (Berdah uning taxallusi) 1827-yilda Orol den- 
gizining janubida joylashgan Mo‘ynoq tumanining Oqqal’a degan joyida tug‘ilgan. 
Boshlang‘ich ma’lumotni ovul maktabida olgan. Qoraqum eshon madrasasida o'qigan. 
Musulmon adabiyoti klassiklari asarlarini chuqur o‘rgangan. Mashhur shoir va 
xalq baxshisi darajasiga ko‘tarilgan. Ko‘ plab she’ rlar, dostonlari bilan musulmon 
madaniyati rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. 1900-yiIda vafot etgan.

---

XIX 
asming ikkinchi yarmida O'rta Osiyo ma’rifatparvarlari 
jamiyat .hayotini insonparvarlashtirish uchun mamlakatni ijti­
moiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy qoloqlikdan olib chiqish zarur, 
deb hisobladilar. Buning uchun fuqarolami bilimli, ilmli qilmoq 
kerak, degan g'oyani ilgari suradilar. Boshqacha aytganimizda, 
ma’rifatli insonni shakllantirmasdan turib, jamiyatni insonpar- 
varlashtirib bo'lmasligi, o'z navbatida, inson ruhiy-ma’naviy 
kamoloti bilim, ilm bilan bevosita bog'liq ekanligini tushunti­
rishga harakat qiladilar. Eng muhimi, inson o'zligini bilmog'i 
uchun bilimli, ilmli bo'lishi zarurligini qayta-qayta takrorladilar. 
Bunday fikr-mulohazalarni mashhur o'zbek ma’rifatparvarlari 
Sattorxon Abdulg'afforov1 va qo'qonlik shoir Zokiijon Xolmu- 
hammad o'g'li Furqat2 qarashlarida ham ko'rish mumkin.
«Inson, — deb yozadi Sattorxon Abdulg'afforov, tayyor 
bilim bilan tug'ilmaydi. U bilimga asta-sekin harakat natijasida 
erishadi. O'z tabiatiga ko'ra odam ulg'ayishi bilan uning aql- 
idroki, qobiliyati ham ko'rish, eshitish natijasida kun sayin 
rivojlanadi, insonning aql-idroki o'sgan sari, awalo, o'zining 
kimligini bilishga harakat qiladi. Insonning asosiy burchi boshqa 
kishilarga foydali xizmat qilishdan iborat, agar u o'zini o'zi 
bilmasa, bu burchni qanday ado etadi? O'zini o'zi bilish uchun 
qo'l-oyoq, ko'z, ochlik va tashnalikni his qiluvchi boshqa ichki 
sezish organlari orqali olinadigan bilim odam uchun kifoya 
qilmaydi. Agar biz shu orqali o'zimizni o'zimiz bilamiz desak,
1 
Sattorxon Abdulg'afforov 1843-yilda Chimkent shahrida yirik mudarris oila- 
sida tug‘ ilgan. Boshlang'ich ma’lumotni ona shahrida olgan. 1862-yilda Toshkent - 
dagi Shukurxon madrasasini tugatgan. 1873-yilda Chimkent muftisi etib tayinlan- 
gan. 1873-yilda Chimkentga ochilgan rus-tuzem maktabida o'qituvchi bo'lib ish- 
lagan. 1876-yilda Qo'qon shahriga qozi qilib yuborilgan. 1879-yilda Qo'qon shahar 
bilim yurtining faxriy nazoratchisi bo'lgan. 18 8 1-yilda Toshkentga qaytib kelgan. 
1884-yildan 1889-yilgacha Toshkent o'qituvchilar seminariyasida dars bergan. 1889- 
yilda Chimkent shahar qozisi bo'lgan. 19 0 1-yilda vafot etgan.
1 
Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqat 1859-yilda Qo'qon shahrida tug'ilgan. 
Dastlabki bilimni mahallasidagi maktabda olgan. 1883-yilda Qo‘ qon madrasasiga 
o'qishga kiradi. Qo'qonda ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskinlashgach, o‘qishni davom 
ettira olmaydi. 1889-yilda Toshkentga keladi. Nafaqat musulmon, balki jahon ada- 
biyotining yutuqlari bilan tanishadi. 18 9 1-yilda Samarqandga keladi. Turkiya, 
Yunoniston, Bulg'oriya, Misrga, 1892-yilda esa Arabistonga, 1892-yil Bombey,
1893-yilda Kashmirga sayohat qiladi. O'sha yili Qashqarga, Kashmir-Tibet orqali 
Uyg'ur o‘lkasiga keladi. Yorkentda uzoq yil yashaydi va 1909-yilda vafot etadi.

---

yanglishgan va xato qilgan bo'lamiz, chunki bunday bilimga 
hayvonlar ham egadirlar. Agar biz shu bilim bilan kifoyalan- 
sak, ulardan hech farq qilmaymiz, biz o‘zimizning qanday 
ekanligimizni, qayerdan kelib chiqqanligimizni va qayerga 
borishimizni, bu daigohga nima uchun kelganligimizni, baxt va 
bebaxtlik nimadan iborat ekanligini bilishimiz zarur. Bulami bilish 
uchun asosiy vosita ilmdir, ilmning turlari va boshqa fanlardir. 
Ilm olishning asosiy maqsadi — foydali xizmat qilishdir1.
Sattorxon Abdulg'afforov fikriga asosan, jamiyatni insonpar- 
varlashtirishning asosida ilm-fan, ma’rifat yotmog'i zarur. Ilm- 
fan jamiyat farovonligini, fuqarolar ruhiy-ma’naviy kamoloti­
ning garovidir. Uning tushuntirishicha, ilm-fan taraqqiyotiga 
erishishning eng muhim vositasi — boshqa mamlakatlar, boshqa 
xalqlar bilan do'stona munosabatda bo'lish, ular bilan turli 
madaniy-ma’rifiy aloqalami rivojlantirishdir.
Turli xalqlar orasidagi do'stlik, birodarlik aloqalarini rivoj- 
lantirish — jamiyatni insonparvarlashtirishning muhim sharti 
ekanligini Zokiijon Xolmuhammad o'g'li Furqat ham qayta- 
qayta ta’kidlaydi. Jahon sivilizatsiyasi yutuqlaridan bahramand 
bo'lmoq uchun boshqa xalqlar tilini, urf-odatlarini, rasm-ru- 
sumlarini o'rganmoq lozim, deydi.
Furqat fikriga ko'ra, jamiyatda ma’naviy qashshoq, nodon, 
galvars kishilaming ko'payishi fojia, ofatdir. Fan nodon va omi 
kishilar yo'lini yorituvchi, ulami to'g'rilik tomon boshlovchi 
yo'lchi yulduzdir, ilm-fan qanchalik tez rivojlansa jamiyat 
a’zolarining orzu-umidlari shunchalik tez ro'yobga chiqadi, 
ma’naviy qashshoq odamlar soni kamayadi, ma’rifatli odamlar 
soni qancha ko'p bo'lsa, jamiyat hayoti shuncha tez insonpar- 
varlashadi, degan xulosaga keladi2.
XIX 
asming ikkinchi yarmidayoq O'rta osiyolik mutafakkirlar 
jamiyatni insonparvarlashtirish, uni ijtimoiy-iqtisodiy, ayniqsa, 
madaniy-ma’naviy inqirozdan olib chiqmoq uchun musulmon 
xotin-qizlarini savodxon qilish g'oyasini olg'a suradilar. Xususan, 
Zokiijon Xolmuhammad o'g'li Furqat xotin-qizlar erkaklar bi-
Turkiston viloyati gazetasi, 1895, №8.