A n V a r c h o r iy e V

Zohidiy A.
Ma’rifatchilik: 0 ‘qilmagan sahifa. Muloqot, 1993, № 2, 22—26- 
betlar.

---

Shundan ma’rifatparvarlik ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy 
qoloqlikni ilm-fan, madaniy-ma’naviy merosni o'rganish yor­
damida bartaraf etishga qaratilgan g'oyaviy harakat sifatida vu­
judga keldi. Ma’rifatparvarlik ijtimoiy taraqqiyot sari borayotgan 
ilg‘or ziyolilar dunyoqarashini ifodalar edi. Shuni alohida 
ta’kidlash zarurki, 0 ‘rta Osiyo mamlakatlarida ma’rifatparvarlik 
harakati o'lka chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan, mus- 
tamlakachilik siyosati avj olgan bir paytda shakllandi. Bunday 
holat, shubhasiz, O'rta Osiyoda ma’rifatparvarlik harakatiga o‘z 
ta’sirini o'tkazdi.
0 ‘rta Osiyo mamlakatlarida ma’rifatparvarlik o‘z taraqqiyoti- 
ning dastlabki bosqichida, ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmida, 
o'tmish avlod madaniy-ma’naviy merosini, musulmon axloqi- 
odobi qoidalarini targ'ibot va tashviqot qildi. Odamlarni bilim, 
ilm egallashga chaqirdi. Mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tuzum qoloq- 
ligini, kishilar madaniy-ma’naviy saviyasi pastligini tanqid qildi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy qoloqlikdan chiqish, jami­
yatni insonparvarlashtirish yo'llarini izladi. Bunday kayfiyatni
XIX asming ikkinchi yarmida ijod etgan ma’rifatparvarlar Ahmad 
Donish, Berdimurod Berdah, Sattorxon Abdulg'afforov, Furqat 
asarlarida ko'rish mumkin.
Buxorolik ma’rifatparvar Ahmad Donish1 butun jamiyatni 
inson manfaatiga bo'ysundirmoq uchun odamlar xulq-atvorlarini 
tubdan o'zgartirmoq lozim. Buning uchun, eng awalo, inson 
o'zining kimligini, nimadan tashkil topganini bilmog'i zarur, 
deb hisoblardi. Uning tushuntirishicha, inson tana bilan ruh 
birligidan iborat. U o'z asarlarida tana bilan ruhning o'zaro 
aloqadorligi haqida fikr yuritib, inson tanasi bilan ruhini birini 
ikkinchisidan ajratib bo'lmaydi, chunki «ruh jismda barhayot- 
dir, jismdan tashqarida ruh yo'qdir»2, deb yozadi.
Ahmad Donishning fikricha, ruh ikki ko'rinishga ega bo'ladi. 
Birinchi ko'rinishda ruh-sof, muqaddas ilohiy bo'lib, hamma
1 Ahmad Donish 1827-yilda Buxoro shahrida tug‘ ilgan. Shu yerdagi maktab va 
madrasalarda bilim olgan. Riyosat, xandasa, falakiyot, musiqa, tarix, falsafa ilm- 
larini qunt bilan o‘ rgangan. Zamonasining buyuk mutafakkiri bo'lib shakllangan. 
Amir Nasrulloh saroyida xizmat qilgan. Uning inson to'g'risidagi qarashlari 
«Navodirul vaqoe’» asarida bayon etilgan. 1897-yilda Buxoroda vafot etgan.
2