A n V a r c h o r iy e V

Jaloliddin Rumiy.
Ichingdagi ichingdadir. Toshkent, 1997, 163-bet.
Ziyodov Sh.
Al-Moturidiy hayoti va merosi. Toshkent, 2000, 6-bet.

---

M u ’ta z iliy la r Q u r’oni K arim ning azald an m avjudligi 
to'g'risidagi fikr-mulohazalarni ham rad etdilar, uni Olloh ijodi- 
ning natijasi, deb e’lon qildilar. Inson o'zining faolligi bilan 
Qur’oni Karimda bayon qilingan fikr-mulohazalardan o'zib ketishi 
ham mumkin, degan g'oyani o'rtaga tashladilar1. Islom asoschisi 
Muhammad payg'ambarga so'zsiz itoat qilish g'oyasiga ham qarshi 
chiqdilar2.
Shu kabi fikr-m ulohazalar m usulm on falsafasida hurfikrli- 
lik tendensiyalarining vujudga kelishi va rivojlanishiga turtki 
bo'ldi. Boshqacha qilib aytganim izda, m u ’taziliylik t a ’limoti 
m usulm on hurfikrliligining g'oyaviy-nazariy asosi vazifasini 
bajardi.
O 'rta asrlar musulmon falsafasi, odamlarni erkin fikrlashga 
d a ’vat etganligi bilan qadimgi Eron va Turon falsafasidan farq 
qilar edi. Musulmon falsafasida erkin fikr yuritish g'oyalarini 
rivojlantirishda o 'rta asming yirik faylasuflaridan biri M ansur 
Hallojning (857-922-y.)3 xizmatlari katta bo'ldi. Insonning erkin 
fikrlashi to'g'risidagi M ansur Halloj qarashlarining shakllanishi­
da nafaqat neoplatonizm, balki monixeizm, buddizm, hinduizm 
kabi Yevropa va Osiyoda o'sha kezlari keng tarqalgan diniy- 
falsafiy ta ’limotlarining ta ’siri katta bo'ldi. Uning ta ’limotiga 
muvofiq, mustaqil, erkin fikr yuritish qobiliyatiga ega bo'lgan 
inson komillik, oriflik d a’vosini qilishi mumkin. Mustaqil fikr­
lash madaniyatiga ega bo'lgan barkamol inson bo'lishni orzu 
qilgan kishi, Xudo vasliga yetishi uchun bu dunyoning lazzat- 
laridan voz kechib, o 'z borlig'ini unutib, o'zini Xudo ixtiyoriga 
topshirmog'i lozim. Inson sof e ’tiqodi, chin yurakdan samimiy 
ishonchi tufayli mustaqil fikr yurita oladigan orifiy kamolotga