A n V a r c h o r iy e V

Ash’ariy Abul Hasan Ali ibn Ismoil al-Ash’ariy 873-yilda tug‘ilgan. Mash-
hadda tahsil olgan. Taniqli diniy nazariyotchi, islom ilohiyoti — Kalomning
asoschilaridan biri darajasiga ko‘tarilgan. Mo‘tadil ratsionalizm tarofdori. Diniy
e ’tiqoddagi formalizmni rad etgan. Uning qarashlarini Abu Hamid al-G ‘azzoliy
yanada rivojlantirgan. 935-yiIda vafot etgan.
1 
Abu Mansur al-Moturidiy Samarqandning Moturid qishlog‘ida taxminan
870-yilda dunyoga kelgan. Samarqandda savodini chiqargan. Abu Bakr Ahmad al-
Juzjoniy, Abu Nasr Ahmad al-Iyodiy kabi olimlardan fiqh va kalom ilmlaridan
saboq olgan. 944-yilda Samarqandda vafot etgan. Uning diniy-falsafiy qarashlari
«Kitob at-Tavohid». «Kitob al-maqomat», «Ma’xaz ash-Shara’i», «Kitob ad-
jadab, «Ta’vilot ahl as-sunna», «Kitob Bayon vahm al-mu’tazila», «Rad al-usul
ul-hamsa»3 «Kitob radd aval’il al-adila li-1 ka’bi», «Radd kitob al-Ka’bi fi va’id
al fussaq», «Kitob radd taxzib al-jadal li-1 Ka’bi al-usuU, «Kitob al-imoma li-
ba’d ar-Ravofid» kabi asarlarida bayon qilingan.

---

«Kitob at-Tavohid» asarida inson ongi va faoliyatida ro‘y bera­
digan o ‘zgarishlarga «ular tafakkur va tadqiq bilan qarasalar 
edi, Olloh taolo ham bandalarini tafakkur va tadqiqot, ibrat 
va tajriba bilan ish qilishga buyurganini tushunar edilar, ibrat va 
tafakkur esa bilim manbalaridan biridir»1. Bunday g‘oyalarni 
bayon qilish bilan Al-Moturidiy «Qur’on» aqidalari yuzasidan 
bahs-m unozara yuritayotgan turli oqimlar, guruhlarning asossiz 
tortishuvlariga chek qo‘ydi. Sunniylik tarkibida turli oqimlarning 
ko‘payib ketishining oldi olindi.
Al-Moturidiy insonning taqdiri, ya’ni uning kelajagi haqida 
fikr yuritib, uning bu borada «tanlash erkinligi bor», degan 
g'oyani olg'a surdi. Aniqroq qilib aytganimizda, inson kelajakda 
nimani qilmoqchi, nimani amalga oshirishni o ‘zi hal qilishi 
mumkin, degan fikrni musulmon faylasuflari hukmiga havola 
qildi. Bunday g'oyaning kun tartibiga qo‘yilishi, shubhasiz, 
musulmon falsafasida ulkan g'oyaviy sakrash edi.
Al-M oturidiy musulmon falsafasiga xos bilish nazariyasini 
ishlab chiqdi. Ushbu nazariyaning mazm un-m ohiyati Ollohning 
fazilatlari, xislatlarini bilishga qaratilgan bo‘lsada, uning uslu- 
biy-m a’rifiy asoslarini falsafa tashkil etar edi. Bunday holatni 
samarqandlik allomaning inson to'g'risidagi, Ollohning yakka- 
yu yagonaligi haqidagi fikr-mulohazalaridan darhol ilg'ab olish 
m um kin. Shuningdek, al-M oturidiy yaratgan m usulm oncha 
gnoseologiya ishonchli tayanch tushunchalar, qoidalarga asoslan- 
ganligi bilan ham ajralib turadi. Turgan gapki, bunday holat 
o'sha davr mutakallimlariga mutlaqo xos bo'lmagan, yangi bir 
tendensiya edi.
Al-M oturidiy o'zi yaratgan musulmon falsafasiga xos bilish 
nazariyasi yordamida Xudo, olam, odam borlig'i orasidagi o'zaro 
aloqadorlikni tahlil qilar, bir fikrni ikkinchisidan keltirib 
chiqarardi. Yaratgan bilish nazariyasida bahs, munozara — «tan- 
qidiy fan» vazifasini bajarardi. Shuningdek, al-M oturidiy yarat­
gan bilish nazariyasiga ko'ra, insonning bahs-munozara borasidagi 
faoliyatining asosida oraliq yo'l (uchinchi yo'l)ni tanlay bilish