A n V a r c h o r iy e V

Qarang: 
Чалоян В.К.
Восток и Запад. М., 1979, 476-bet.
2 Qarang: 
Менендес Пидаль.
Избранные произведения. М., 1961, 484-bet.
3 Qarang: Вестник Европы, 1811, ч.55, №1, 47-bet. Iqtibos, N.Komilovning
«Tafakkur karvonlari» (Toshkent, 1999, 264—265-betIar) kitobidan olindi.

---

b) Sunniylik: mutakallimlik, mu’taziliylik va shialik 
ta’limotlarida inson borligM
O lrta asrlar musulmon falsafasining eng yirik diniy-falsafiy 
ta ’limoti sunniylik VII asrning ikkinchi yarmida Arabistonda vu­
judga keldi hamda V III—XII asrlarda arab xalifaligidagi g'oyaviy- 
siyosiy kurashlar jarayonida islom falsafasidagi yirik ta ’limot si­
fatida shakllandi. M a’lumki, VII—VIII asrlarda arab xalifaligining 
uzluksiz kengayib borishi, xalifalik tarkibiga zo'rlab kiritilgan 
mamlakatlar xalqlari turmush tarzining majburan arablashtiri- 
lishi, mahalliy aholi turmush tarzidan islomgacha bo'lgan urf- 
odatlam ing zo'rlik bilan yo'qotilishi, o'z navbatida, imperiya 
hududida yashovchi barcha xalqlaming madaniy-ma’naviy muno- 
sabatlaridagi turli ziddiyatlami ham keskinlashtirib yubordi. Ana 
shunday ziddiyatlami bartaraf etish maqsadida islom dinini qabul 
qilgan barcha xalqlar uchun ibrat bo'ladigan M uham m ad 
payg'ambar va uning avlodlari, musulmon olamining buyuk kishi- 
lari, valiylari, shayx-u imomlarining pand-u nasihatlarini ifo- 
dalovchi rivoyat-u bashoratlarda o'z ifodasini topgan sunnalardan
1 
foydalanish urf bo'ldi. Markazlashgan arab davlati shakllanayo- 
tgan dastlabki davrlarda xalifalik, ya’ni davlat boshliqlari hokimi­
yatni idora etishda sunnalarga asoslandilar. Sunnizm xalifalikda 
davlat siyosatining asosini tashkil etuvchi yirik ta ’limot sifatida 
shakllandi va rivojlandi.
Sunnizmning g'oyaviy asosini tashkil etgan sunnalarning 
to'plam lari hadislar deb nom langan. M usulm on falsafasida 
«hadis», «sunna» tushunchalari bir xil m a’noda ishlatila bosh­
landi. Hadislarni to'plash M uham m ad payg'am bar hayotligi- 
dayoq Abdulloh ibn Amir ibn Anas, Ali ibn Abu Toliblar 
tom onidan boshlangan edi. Birinchi hadislar to'plam ini xalifa 
U m ar ko'rsatm asiga muvofiq Ibn Shihob az-Zuhariy yaratdi. 
Lekin ushbu to'plam dagi hadislar hali q at’iy bir tartibga solin- 
magan edi. Boz ustiga, V II—VIII asrlarda arab xalifaligi hudu­
dida vujudga kelgan turli siyosiy, m adaniy-m a’naviy ziddiyat- 
lar, am ir-u hokimlarga bo'lgan xushomadgo'ylik, laganbardor-