A n V a r c h o r iy e V

V a lix o 'ja y e v B .
Teran ildizlar. Muloqot, 2003, № 5, 12— 14-betlar.
2 Qarang: 
Y o 'ld o s h e v A .
A llom a yashagan zamon. M uloqot, 1998, № 5, 
40—42-betlar.

---

safiy merosi musulmon madaniyatining shakllanishiga ijobiy 
ta’sir o‘tkazdi.
Tarjimonlikning rivojlanib borishi bilan birga asta-sekin 
qomusiylik ham shakllana boshladi. Qomusiylikning rivojlanishi 
turli bilimlarga bo'lgan qiziqishni orttirib yubordi. Turli lug'atlar, 
ma’lumotnomalarga ehtiyoj kuchaydi. Kitob bozorlari, maxsus 
kutubxonalar vujudga kela boshladi. Kutubxonalar, awalo mas- 
jidlarda, madrasalarda, olim-u fuzalolar, shayxlar va vazirlar 
xonadonlarida, saroylarda vujudga kelgan bo'lsa, keyinroq yirik 
shaharlarda vujudga keldi. Chunonchi, birgina Qurdoba (Ispa- 
niya) hokimi AI-Hakim kutubxonasidagi kitoblar ro'yxatining 
o'zi 44 jildni tashkil etgan. Xalifa al-Aziz xazinasida esa 120 
ming kitob saqlangan. Xolbuki, IX asrda Fransiyaning Kons- 
tans shahri kutubxonasida 356 jild, 1032-yili Benediktbeurend 
shahrida 100 dona, 1130-yili Bambergdagi soborda atigi 96 
dona kitob bo'lib, ularning ham asosiy qismi diniy adabiyo- 
tlar edi2.
IX 
asming oxiriga kelib, Eron, Movarounnahr va Xuroson 
mustaqillikka erishdi. Mustaqillikka erishgan musulmon davlatla- 
rida ham kutubxonachilikni rivojlantirishga alohida e’tibor berildi. 
Xususan, IX—X asrlarda Eron, Movarounnahr, Xuroson, Gur- 
ganj, G'azna, Kat, Marv, Hirot, Samarqand, Buxoro shahar- 
larida ham somoniy hukmdorlaming yirik kutubxonalari bor edi. 
Shuningdek, IX—X asrlarda musulmon mamlakatlarida davlat 
kutubxonalaridan tashqari, barcha fuqarolar foydalanishiga im- 
kon beriladigan kutubxonalar — «Xazinatul-hikma»lar soni ham 
ortib bordi. Kutubxonalar sonining ko'payib borishi, shubhasiz, 
musulmon ziyolilarining intellektual salohiyatlari ortib borishi 
uchun real imkoniyat yaratdi.
O'rta asr musulmon ziyolilari intellektual imkoniyatlarining 
ortib borishi bilan, ular nafaqat olam va Xudo borlig'i, balki 
inson borlig'i, xususan, uning xulq-atvori, xatti-harakatini 
o'zgartirishga, barkamol inson shaxsini shakllantirishga qaratil­
gan g'oyalami bayon eta boshladilar. Shuning uchun ham IX— 
XII asr musulmon madaniyati, xususan, falsafasi barkamol 
inson shaxsini qaror toptirish, uning barkamolligi darajasini
2 
М е ц А .
Мусульманский Ренессанс. 1966, 146-bet. Iqtibos N.Komilovning 
«Tafakkur karvonlari» (Toshkent, 1999, 58-bet) kitobidan olindi.

---

aniqlash borasidagi fikr-mulohazalari bilan o‘tmishdan keskin 
farq qilar edi.
Bunday tendensiyani o‘rta asr musulmon faylasuflari asar- 
laridan darhol ilg‘ab olish mumkin. Aniqroq qilib aytganda, 
o‘rta asrlar musulmon faylasuflari barkamol inson shaxsini shakl - 
lantirishda adabiyotning pand-u nasihat janridan ustalik bilan 
foydalandilar. Pand-u nasihat janriga Unsurulmaoliy Kaykovus- 
ning «Qobusnoma» («Nasihatnoma»), Nizomulmulkning «Siyo- 
satnoma», Nosir Xusravning, «Safamoma», Nizomiy Aruziy 
Samarqandiyning «Navodirun-hikoyat» («Nodir hikoyatlar») asar­
larida asos solindi. Shuningdek, IX—X asrlar musulmon fayla­
suflari barkamol inson g‘oyasini shakllantirishda o‘rta asrlarda 
keng tarqalgan adabiyotning munozara janridan ham unumli 
foydalandilar. Bunday tendensiyani Ahmadiyning «Sozlar mu- 
nozarasi», Yusuf Amiriyning «Bang va Chog'ir manzarasi», 
Yaqiniyning «0‘q va Yoy munozarasi» asarlaridan darrov ilg‘ab 
olish mumkin1.
Musulmon madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida Eron, 
Movarounnahr, Xuroson xalqlarining madaniy an’analarining 
hissasi ham beqiyos bo‘ldi. Chunki, Movarounnahr, Xuroson 
xalqlari qadimiy madaniy an’analarga boy va ma’naviy mavqei 
baland edi. Shuning uchun ham, qadimgi Eron va Turon arab 
xalifaligi tasarrufiga kirgandan so'ng musulmon madaniyatining 
shakllanishi va rivojlanishida yetakchi o‘rinlardan birini egalladi.
Madaniy-ma’rifiy aloqalarning rivojlanib borishi bilan xalifa­
lik hududida yashovchi xalqlar madaniyati biri ikkinchisiga o‘z 
ta’sirini o'tkaza boshladi. Turli xalqlar madaniyatining bir-biriga 
yaqinlashuvi, turli madaniyatlarning aralashuvi sodir bo'ldi. 
Qadimgi Hind, Xitoy, Yahudiy, Eron va Turon, Yunon xalqlari 
madaniyati qo‘shilib-qorilib ketdi. Ana o'sha yaqinlashuv, ana 
o'sha aralashuv oqibatida, jahon sivilizatsiyasi tarixida «Mu­
sulmon madaniyati»2 deb nomlangan mutlaqo yangi madaniyat 
vujudga keldi.
Qarang: