A n V a r c h o r iy e V

1 
Sunna arabcha so‘z bo‘lib, urf-odat, an’ana, xatti-harakat tarzi degan ma’noni
bildiradi.

---

likning avj olib borishi oqibatida qalbaki, yolg‘on hadislar 
ham vujudga kela boshladi. Turli ijtimoiy guruhlar, tabaqalar- 
ning vakillari o‘z manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan hadis­
lar to ‘qib, odam lar orasiga tarqata boshladilar. Ana shunday 
sharoitda hadisiarni tartibga solish va ularni ishonchli m an- 
balarda rasmiylashtirish zaruriyati ortib boraverdi. Bunday holat 
xalifalik hududidagi mamlakatlarda hadisshunoslikning rivojla­
nishiga katta turtki bo‘ldi. M uhamm ad payg'am bar hayotligi 
vaqtidayoq boshlangan hadisiarni yig'ish VIII asr o ‘rtalariga 
kelib butun bir fanga — hadisshunoslikka aylandi, V III—IX 
asrlarga kelib, hadis ilmi bilan musulmon dunyosida mingdan 
ortiq olim
1
shug‘ullana boshladi. Hadisshunos olim lar — m u- 
haddislarning tinim siz m ehnatlari tufayli hadislar nafaqat 
musulmon madaniyati, balki umuminsoniy m a’naviy m adani- 
yatning muqaddas manbaiga aylandi.
Hadisshunoslik uchta yirik: «musnad», «sahih» va «sunan» 
yo‘nalishlari bo‘yicha rivojlanib bordi. Hadisshunoslikning «mu­
snad» yo‘nalishi muhaddis olimlardan Abdulloh ibn Musa; Imom 
Ahmad ibn Hanbal asarlarida rivojlantirilgan bo‘lsa, «sahih» 
yo‘nalishiga Ismoil Buxoriy asos soldi. «Sunan» yo‘nalishini shakl- 
lantirishda esa Abu Dovud, Iso Termiziy, an-Nasoiy, Ibn M o- 
jalarning xizmatlari beqiyos bo‘ldi.
«Musnad» yo‘nalishida yaratilgan to‘plamlarda hadislar rivo- 
yat qilgan muallifning ismi, o ‘sha muallifning islom dinini qabul 
qilgan vaqtiga qarab alifbo tartibida joylashtirgan bo'lsa, «sahih» 
yo‘nalishdagi hadislar faqat uning ishonarliligi, to ‘g‘riligiga qarab 
o ‘rinlashtirilgan. «Sunan» yo‘nalishidagi hadislar to'plam ida n a­
faqat to ‘g‘ri, nafaqat ishonchli, balki «zaif», «qalbaki» hadislar 
ham o ‘rin topgan.
Hadisshunoslik rivojida movarounnahrlik allomalaming ham 
hissalari ulkan bo ‘ldi. Movarounnahrda hadis to ‘plamini birinchi 
bo ‘lib Abdulloh ibn Muborak al-Marvaziy yaratdi. Shuningdek, 
vatandoshlarimizdan Imom Ahmad ibn Hanbal al-Marvaziy, 
Is’hoq ibn Rahovayh al-Marvaziy, Imom al-Haysam ibn Qulayb 
ash-Shoshiy, Abu Bakr Ahmad ibn M uhamm ad al-Barakotiy,

---

Ibrohim ibn M a’qil an-Nasafiy, N a’ima ibn Hammod al-M ar­
vaziy, Hofiz al-Xorazmiy, Jamoliddin an-Nasafiy, Imom Ab- 
dulhasan Ahmad ibn M uhamm ad as-Samarqandiy kabi muhad- 
dislar ham hadis to ‘plamlari yaratdilar.
Hadisshunoslikning «sahih» yo‘nalishining asoschisi, «barcha 
muhaddislaming peshvosi» degan sharafli nomga sazovor bo‘lgan 
buxorolik m ashhur alloma Abu Abdulloh M uhamm ad ibn Is- 
moil al-Buxoriy
1
o ‘zining butun umrini hadisiarni to'plashdek 
o'ta savob ishga bag‘ishladi. Xalifalik hududidagi shaharlar, qishloq- 
lami poy-u piyoda kezib 600 ming hadis to'pladi. Ulaming 
ko‘pini yodlab oldi. To'plagan 600 ming hadislaridan eng to ‘g‘ri, 
eng ishonchli 7275 tasini o'zining buyuk asari «Al-Jomi’ as- 
sahih» («Ishonarli to ‘plam»)ga kiritdi. To'plam Makkai mukar- 
ramada, Madinai m unaw arada va Buxoroi sharifda o ‘n olti yil 
davomida yozilgan. Muqaddas kitobda birinchi m arta hadislar 
fiqh sohalariga (islom huquqshunosligi) asoslanib joylashtirildi. 
Xuddi shuning uchun «Al-Jomi’ as-sahih» 3450 bobdan iborat 
97 kitobni tashkil etgan edi. O 'sha 97 kitob to 'rt jildga mujas- 
samlashgan2.
To'plam ga kiritilgan hadislar orasida biri ikkinchisini maz- 
m unan takrorlamaydiganlarining soni to 'rt mingni tashkil etdi. 
Ismoil Buxoriy yuksak insoniy fazilatlar, xislatlami o'zida mu- 
jassamlashtirgan m a’naviy-axloqiy yetuk kishilar sonining ortib 
borishini orzu qilardi. Inson m a’naviy qiyofasining mag'zini imon- 
e ’tiqod tashkil etadi, deb bilardi. Xuddi shuning uchun ham 
inson im on-e’tiqodini mustahkamlash yo'llarini izlardi. Im on- 
e’tiqodning mustahkamligi, barqarorligini ta ’minlovchi omillar,