A n t ik d a V r fa L sa fa si

Asosiy tushunchalari.
Plotin falsafaning vazifasini borliqning oxirgi 
asosi b o ‘lgan ilohiy borliqdan kelib chiqib, butun m avjudotni 
tushuntirishdan iborat, deb bilgan. Bu aslida falsafiy emas, diniy 
m azm unga ega vazifadir. Lekin Plotin uni hal etish vositasini falsafa va 
dialektikada k o ‘rgan. Uningcha, bu vazifa m urakkab, uni faqat daholar 
hal eta olishi mumkin, oddiy odam lar ongiga uni yetkazish balki 
m um kindir. 
“O ta-ona 
qoldirgan 
farzandlam i 
begona 
kishilar 
tarbiyalaganda o ‘z ota-onalarini aniqlashi qiyin b o ‘Iganidek, borliqning 
asosidan qanchalik uzoq ketsa, odam uning m ohiyatini tushunib yetishda 
shunchalik qiynaladi. Bu qiyinchiliklam i yengib oMish uchun inson ruhi, 
jonini hissiyotidan yuqori q o ‘ya olishi kerak. Lekin shunday odam lar 
ham borki, ular aqliy m ushohada (intellektual intuitsiya) qobiliyatiga 
ega”240. A na shular borliqning yagona asosi, birligini tushunib etishadi 
v a orqaga qaytib, uni oddiy xalqqa tushuntirishadi.
Plotinning ta ’kidlashicha, jon o ‘z holicha mavjud. U tana singari 
butundir. Jon tana garmoniyasi em as (pifagorchilar shunday deyishgan). 
Shuningdek, jo n tana entelexiyasi ham emas (agar unday boMganda, 
shakl haykal yashagan m aterial - m isga qanday m unosabatda b o ‘Isa, u 
ham tanaga shunday m unosabatda b o ‘lar edi). Shakl tana singari 
qism larga boMinadi. Jon shakl emas. Barcha predm et, hodisalarda jon 
bor, jo n ulardan m ustaqil boMgan boshlangMch ibtidodir. Olam go ‘zaldir, 
u shakl bilan tanalar q o ‘shilishi natijasidir. Ularni, y a ’ni o ‘z holicha 
m ustaqil boMgan narsalarni q o ‘shadigan real kuch boMishi kerak, u — 
dunyoviy jondir. Lekin jo n g o ‘zallik bilan aynan bir narsa emas, jo n
butun dunyo uchun bitta, dunyoda esa go‘zallik biian bir qatorda 
xunuklik ham m avjud. A na shuning uchun ham go ‘zallikni jonning 
prototipi deb tushunish kerak, xolos.
Jonga shakl beradigan narsa — aql. Jon tanadan m ustaqil, unga 
nisbatan birlam chi boMgani singari, aql ham jo n g a nisatan birlamchi 
mohiyatdir. Aql o ‘z-o ‘zicha m avjud, uning predikati, y a’ni asosiy 
xususiyati dunyoning birligidir. A gar predmetni m uayyan borliq tarzida 
fikr qilmoqchi boMsak, uni birlikdagi, yaxlitlikdagi borliq sifatida 
tasavvur etishim iz zarur. Jon barcha narsalarni yaratadi ham da ularga 
birlik baxsh etadi.
Shuni ham aytish kerakki, Ploting fikricha, olam da birlik bilan bir 
qatorda k o ‘pliq ham mavjud. Birlikni jon aqldan oladigan boMsa, aql 
shaklning birligi manbai em asm i? degan savol tugMladi. U nga Plotin 
y o ‘q, unday emas, deb javob beradi. 1) Aql o ‘z-o‘zini yaratadigan
240
А см ус В.Ф. А н тичная ф илософ ия. -М .: В ы сш ая ш кола, 1999. C .3 8 I.
248

---

m ohiyat emas. Unga go ‘zallik orqali erishiladi, go‘zallik esa n e’m atga 
b o g ‘liq; 
2) 
Aql 
o ‘zida 
k o ‘plikni 
-
g ‘oyalar 
to ‘plam ini 
muj assam lashtirgan.
Aqlni o 'z holicha olganim izda ham uning ikkilanganligini: fikr 
qilinayotgan narsa bilan tafakkurga, predm et va aqliy faollikka boMinadi, 
ulardan tashkil topadi. Aql, oliy darajadagi narsa sifatida, undan ham
yuqoriroq turgan predm etga ega. Bu birlikdir. Lekin uning m anbai nima? 
u qanday k o ‘rinishga ega? IJ. Plotin fikricha, m atem atik nuqta ham, 
tushuncha ham emas. Y agonalik birlik n e’matidir. Uningcha, Yagona 
boshqa barcha narsalar uchun m avjudlik shart-sharoiti boMishi bilan bir 
qatorda, barcha predm etlar uning predikati hamdir.
M ana shunday m urakkab dialektik tabiatga Yagonani qanday bilish 
m um kin, degan savol qo'yib. bilish nazariyasini ana shu savolga javob 
sifatida shakl!antiradi.
Bilish 
m asalasiga m urojaat 
qilib, 
Plotin 
uning 
ikki 
usuli 
m avjudligini aytadi: 1) hissiyot va 2) aql. Hissiyot boshlang‘ich asosni 
bilishga qodir emas. Lekin aqlning tushunchalari va kategoriyalari 
Yagonaga aloqador emas, chunki u har qanday tavsifdan yuqori turadi. 
Kategoriya]arning ichida oliysi - borliq kategoriyasi. Bu kategoriya 
m avjudlik va birlikni (Yagonani) farqlaydi: Y agona m avjudotning 
predikati hisoblanadi. O 'z navbatida, m avjudot turga, shaklga ega. Biroq 
boshlang‘ich asosga na shakl, na tur xos. U hech qanday fikriy obrazga 
ega emas. B oshqa barcha kategoriyalar borliq kategoriyasi bilan bog‘liq, 
biroq Yagonaga tegishli emas. Agar shunday b o ‘lsa, Yagonani qanday 
qilib bilish m um kin? degan savol tu g ‘iladi va unga javob beriladi: har bir 
predm et - Yagona, demak, har qanday predm et jo n va shuning uchun 
ham soddaga daxldor. Jon Yagonani bilish darajasiga k o ‘tara oladi, lekin 
hissiyot yoki aql orqali emas, balki bilish obyekti b o ‘lgan predm etga 
diqqat-e’tiborini jam lash asosida, y a ’ni Y agona b o ‘hnagan barcha 
narsadan fikran chetlashadigan va fikr-zikrini soddaga qaratadigan 
m ushohada yordam ida bilishdir. Yagonani bilish u bilan qo ‘shilib 
ketishdan iborat bo'lib , bunda jon va Yagona o 'zaro mos keladi.
Olamning kelib chiqishi to ‘g ‘risida gapirib, Plotin hissiy olamni 
mangu mavjud em as, u vaqtda chegarasiga ega, deydi. Ayni paytda, uni 
Y agonadan kelib chiqqan deb hisoblaydi. Dastlab, Plotin fikricha, 
ikkinchi boshlang'ich asos paydo b o ‘lgan, lekin uning paydo b o iis h i 
birinchi boshlang‘ich asos ehtiyoji bilan emas, balki uning borlig‘ining 
to ‘laligi bilan taqozo etilgan. Bunda birinchi asosning bo rlig ‘i to ‘lib-
249

---

toshib ketadi, o ‘z chegarasidan tashqarisiga chiqib, boshqa borliqni 
yaratadi.
Buni quyidagi m isolda qiyoslab tushuntiradi: Quyosh o ‘zidan nur 
chiqaradi, lekin nur o ‘z holicha sh u’lalanadi. Ikkinchi boshlang‘ich asos 
singari, asta-sekin borliqning boshqa qirralari va darajalari vujudga 
keladi.
Yagonadan birinchi paydo bo ‘ladigan narsa - Aql. Unda 3 ta jihatni 
farqlash lozim: 1) “m odda” tushunchasi; 2) fikr qilinadigan borliq; 3) 
tafakkur.
G ‘oyalar dunyosi sifatida aql har xil turlar va shakllardan tashkil 
topadigan to ‘plamdir. Tum i biror narsa turidan boshqa narsa deb qabul 
qilib bo‘lmagani uchun, g ‘oyalar dunyosida “m odda” ham mavjud 
b o ‘lishi kerak. “M odda” hissiy olam materiyasi emas, u aqlning bir 
lahzasi boMgan shakldir. Hissiy olam ning materiyasi - o ‘lik materiya. 
Aql “m oddasi” yoki ideal olam borliq, m avjudot bo‘lib, uning orqasida 
Y agona turadi. Hissiy olam materiyasi sharpa b o ‘lib, uning orqasida 
borliq turadi.
“ M odda”dan keyin keladigan Aql lahzasi fikr qilinadigan borliq, 
mavjudlikdir. Aqlning uchinchi lahzasi tafakkurdir. M ana shu “aql” 
tushunchasining uch lahzasiga yaralishning uch lahzasi to ‘g‘ri keladi. 
M ateriya (m odda)ning asosi o ‘zga (Y agonaga nisbatan) boMadi. Bu 
“o ‘zga” Y agonaga nisbatan to'plam dir. 0 ‘zganing Yagonaga murojaati 
borliqning aniqligini hosil qilishga olib keladi. Plotinda Y agona va 
Aqldan keyin jo n turadi.