A n t ik d a V r fa L sa fa si

Stoiklar etikasi
Stoiklar, 
ayniqsa, 
Seneka, 
falsafaning etikaga 
bag‘ishlangan 
sohasiga katta e’tibor qaratishgan. Seneka so‘nggi stoiklarga tegishli 
bo‘lgan, am m o uning qarashlari oldingi davr stoitsizm iga ham mos 
keladi. Uningcha, falsafa qalb osoyishtaligini, hayotning bir tartibda 
bo‘lishini ta ’minlab, xulq-atvom i boshqaradi, nima qilish keragu, 
nimadan tiyilish keraklgini k o ‘rsatadi, odam lar faoliyatini boshqaruvchi 
kuch sifatida namoyon b o ‘ladi, muayyan holatlarda ularni hayot 
to ‘lqinlarga uloqtirib yuboradi. Uningsiz ishonch va jaso rat y o ‘q: 
hayotda har dam da k o ‘p narsalar bo‘lib turadi, u narsalarga bizning
236 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.429-432.
238

---

m oslashgim izga to ‘g ‘ri keladi; ana shunday vaziyatda faplsafaga 
m urojaat qilamiz, undan m adad kutamiz.
Falsafa, asosan, xulq-atvor bilan shug‘ullanadi. Hayotning maqsadi, 
baxtga erishishning ishonchli vositasi - yaxshlik qilishda, y a ’ni 
hayotning 
tabiat jarayonlari 
bilan 
birdam ligida, 
kishilar 
xatti- 
harakatlarining tabiat qonunlariga mos kelishida yoki kishilar irodasining 
ilohiy irodaga to 'g 'ri kelishidadir. Stoiklar asosiy tezisi: “Tabiat bilan 
birdam likda yashash” . Inson uchun o ‘zining xatti-harakatlarini olam 
qonuniyatlariga b o ‘ysundirish, kishi o ‘zining xulq-atvorini o bzligiga va 
o ‘z 
qarashlari 
talablariga 
bo'ysundirishining 
zarurligi 
shundaki, 
olam ning o ‘zi tabiiy qonuniyatlariga boysunadi, Qadimgi stoiklar tabiat 
(Fisk) so ‘zi ostida kishi amal qilishi kerak b o ig a n qonunlarni, borliqni 
tushunishgan. X risipp davridan boshlab esa tabiatni antropologik nuqtai 
nazardan tahlil qilish ustuvor b o ‘lgan.
Tabiat bilan birdam lik haqidagi stoiklar konsepsiyasi kiniklar 
konsepsivasidan farq qiladi. Ular uchun Diogen qarashlari nam una 
b o ‘lgan. Kiniklar uchun tabiat odam zotning boshlang‘ich nuqtasi va 
instinktlari edi, ular uchun tabiat bilan b o g ‘liq qarashlar kishilik jam iyati 
va sivilizatsiyasini inkor qilish degani edi. Bu inkor odobsiz xulq-atvorda 
o ‘zini tasdiqlagandek b o ‘lar edi. Stoiklar uchun tabiat qonunlariga 
b o ‘ysunib yashash bu - olamning ilk faolligi yoki logos b o ‘yicha 
yashash degani; bu prinsipga insonning joni ham b o ‘ysunadi. Bunga 
e ’tiborini qaratib,Plutarx Xrisippni har doim etik qarashlarini olam ning 
tuzilishi va qonuniyatlaridan boshlaydi, deb yozadi.
Shunday qilib, stoiklarga k o ‘ra, insonning Yaratgan irodasiga to ‘liq 
b o ‘ysunishi - etik maqsaddir.
Stoiklar inson ongi, xulq-atvorining instinktlarga munosabati 
m asalasini ham m uhokam a etishadi. Ular fikricha, asosiy instinkt bu -
tabiat hayvonlarga in’om etgan instinkt boTib, u jonzodning o ‘z-o ‘zini 
saqlab qolishiga y o ‘naltirilgandir. Stoiklar uchun bu instinktga amal 
qilish 
hayvonlam ing 
o ‘z-o ‘zini 
rivojlantirishi 
va 
o ‘z-o ‘zini 
barkam ollashtirishiga teng b o ‘lgan. Insonga esa aql berilgan boTib, u 
hayvonat dunyosi ustidan hukm ronlik qiladi; aql bilan yashash tabiat 
bilan birdam likda b o ‘lishni taqozo etadi. Shuning uchun ham, Zenon 
fikiricha, hayotning oliy maqsadi bu - tabiatga mos b o ‘lish - yaxshilik 
qilishdir, chunki tabiat yaxshlik qilish bilan yashashga undaydi. Shu 
orqali biz tabiatdagi mavjud narsalarni tajribalarim iz orqali bilam iz va 
bizning tabiatim iz ham umum olam qism i ekanligini anglaymiz.
239

---

Shuning uchun oliy m aqsad - o ‘z tabiatingga, xohishingga k o ‘ra 
emas, balki unversum bilan m uvofiqlikda yashash, unga to ‘g ‘ri 
kelm aydigan narsalam i qilm aslik va aql bilan ish qilish, to ‘g ‘ri y o ‘l 
tutish kerak. Bu - ham m a narsalarning boshlanishi va tartiblanishi 
qoidasi, u Z evsga ham tegishlidir.
Laeretlik Diogen stoiklar qarashlariga fikr bildirib, yaxshilikka 
qaratilgan hayot bu — tabiat bilan birdamlikdir, bu esa, to ‘g ‘ri fikr bilan 
yashashdir, degan. Negaki, barcha narsalar tabiatga zarur ravishda 
bo ‘ysunadi, degan stoiklam ing qarashi 
savol keltirib chiqaradi: 
kishilarga tabiatga b o ‘ysunish kerak deyishdan nim a naf. agarda odam 
avvaldan tabiatga bo‘ysunib kelgan b o ‘lsa? Stoiklar unga shunday javob 
berishgan: insonlar ongli mavjudotdir, shuning uchun ular tabiat 
qonunlariga bo‘ysunishadi, ularga bu qonunlarni bilish huquqi berilgan 
va shuning uchun ham insonlar tabiatga ongli ravishda b o ‘ysunishadi. 
Bundan axloqiy ta ’lim otning bosh maqsadi kelib chiqadi: inson o'zining 
ichki holatini o ‘zgartirish huquqiga egadir (bu, albatta, determ inistik 
pozitsiyadan chekinishdir, amm o determ inistlar hech qachon o'zlarim ng 
qarashlarida izchil b o ‘lishmagan, stoiklar bundan istisno emas).
Bundan kelib chiqadiki, hech bir harakatga nisbatan qat’iy tarzda u 
yaxshi yoki yom on deb baho bera olm aym iz —determ inizm erkin axloqiy 
m as’uliyatga y o ‘l qo ‘ymaydi. M onistik nuqtai nazardan qaraydigan 
bo‘lsak, yom onlik bu-oddiy yom onlik va doim iy cheksizlikdan kelib 
chiqib yondashsak, bu to ‘g ‘ri va yaxshidir. Stoiklar, garchi nazariy 
nuqtai nazardan b o ‘lsa-da, to ‘g ‘rimas harakatlar b o ‘lmaydi, degan 
qarashga ega b o ‘lishgan. M asalan, Zenon kannibalizm , insest nikohni, 
bir jinslar o ‘rtasidagi aloqalam i yom onlik deb hisoblamagan. U, albatta, 
bunday 
harakatlam i 
m a’qullam oqchi 
bo'Im agan,lekin 
jism oniy 
harakatlam i indifferen deb bilib, asl axloqiy yom onlikni inson orzu- 
istaklari v a xohish-intilishlarida deb hisoblagan. K leanf taqdir y o ‘lidan 
borish kerak deb, quyidagi fikrni aytadi: “agar mening taqdirim ga 
yom onlik qilish bitilgan b o ‘lsa, unda men bu y o ‘ldan ham yura berishim
kerak” . Shunga o ‘xshash qarashni biz Senekaning fikrlarida ham 
uchratamiz: “Intiluvchilarga taqdir y o ‘l k o ‘rsatadi, xohlam ayotganlam i 
majbur etadi”.
Xullas, am aliyot ta ’sirida stoiklam ing qatiy determinizmdan voz 
kechishiga to ‘g‘ri keldi, y a’ni donishm and deb taqdir y o ‘lidan ongli 
ravishda yuradigan kishilarni aytish mumkin (bu yuqorida aytilgan 
fikrdan kelib chiqiladi). Odobga y o ‘naltirlgan etikasiga ko‘ra, stoiklar 
inson ichki tabiatini, taqdir voqealariga nisbatan b o ‘lgan munosobatini
240

---

o ‘zgartirish, 
uning 
qiyinchliklariga 
bardosh 
berish 
va 
taqdirni 
o ‘zgartirishni 
emas, 
taqdirga 
b o ‘ysunish 
erkinligiga 
egaligini 
ta ’kidlashadi.
Undan tashqari, stoiklar o ‘zining qadriyatlar tizim ini yaratgan 
bo‘lib, unga koLra, donishm and kishi oiiy qadriyatJarga intilishi va 
pastlaridan yiroqroq boMishi kerak. Ammo amaliy hayotda hech bir 
determ inistik tizim toMaligicha izchil boMmaydi, bunga hayratlanish 
kerak emas, negaki, erkinlik aynan haqiqat boMib, nazariyaga to 'g ‘ri 
kelm asa ham, u reallikdir. Stoiklarga ko ‘ra, yaxshilik qiluvchilar o ‘z- 
o'zidan toMa m a’noda yaxshidir, yaxshilik hisoblanm agan narsa 
yaxshilik ham yom onlik ham emas, u qandaydir indifferent narsadir. 
Yaxshilik qilish - u kelishilgan ko‘ngil bilan belgilanadigan holat boMib, 
u qo ‘rquv, umid yo boshqa tashqi ta ’sir kuchida emas, balki o ‘z-o‘zidan 
mavjuddir.
Yaxshilkkka boMgan aynan o ‘shanday qarash, y a'n i yaxshilik qilgan 
kishi kelgusi hayotida yaxshlik ko'radi, yom onlik qilgan kishi esa, 
jazolanadi, degan qarash X risippning piatonchilar ustidan kulishiga olib 
keldi. Ammo indifferentlik sohasini k o ‘rib chiqib, stoiklar shuni tan 
olishdiki, tom m a’noda b a'zi narsalardan qochish va b a’zi narsalarga 
intilish kerak. Bu nazariyaga qarshi boMsa-da, am aliyot uchun to 'g 'ri edi; 
iekin u, shubhasiz, stoiklarning doktrinasidan kelib chiqqan boMib, unga 
k o 'ra yaxshi yoMdan borish b u - ta b ia tg a b o ‘ysunishdan iboratdir237.
Stoitsizm davrida axloq masalasi falsafaning asosiy m asalasi boMib 
qolgan edi. Bunda baxt-saodat inson faoliyati va intilishlarining oliy 
rnaqsadiga aylanadi. Zenon fikricha, baxt-saodat va m aqsad -
“ m uvofiqlashtirilgan” hayot. Bunda Zenon m antiqiy kelishuvni, y a’ni 
hamfikrlikni, 
shuningdek, 
his-tuyg‘ularim iz, 
xohishlarim izning 
fikrlarimiz bilan m uvofiqligini nazarda tutadi.
Kleanf, oliy n e’mat bu - “tabiat bilan kelishuvga erishish”, deb 
ta ’kidlaydi.
Dunyoda amal qilib, uni boshqaradigan, har bir m avjudot turmushi 
tarzini va xulq-atvorini belgilab beradigan qonun bu — logos. Insonning 
rivoj topgan aqli xudo aqliga aynandir.