A n t ik d a V r fa L sa fa si

sxolarga
(maktab boshchisi) lavozimini egallagan 
Klitomax
edi. Biroq uning 
vorisi 1 
arisslik Filon
(M itrodit bilan bo‘lgan urushda Afinadan Rimga 
qochib borgan) oxir-oqibatda Karnead ta ’limotidan chetlashdi. Uning 
fikricha, chinga o ‘xshab k o ‘ringan har qanday tasavvurga xuddi shunday 
kuchga ega bo‘lgan qarama-qarshi fikrni - xato mulohazani keltirish 
mumkin. Demak, predm etlarning asl mohiyatini bilib bo'lm aydi. Albatta, 
bu predmetni butunlay bilib bo‘lmaydi, degan xulosa emas: unda faqat 
stoiklar ta ’limoti rad etiladi, xolos.
Filonning stoitsizmni tanqid qilishini 
Askalonlik Antiox
davom 
ettiradi. 
U 
Arkesilaydan 
keyin 
Akademiya 
falsafasining 
rivoji 
y o ‘nalishini xato deb hisoblaydi: Sokrat ta ’limoti negizida paydo b o ‘lgan 
falsafiy m aktablar - qadimgi A kadem iya m aktablari, Likey va Stoya 
ta ’limotlari o ‘rtasidagi kurashni bartaraf etishni, ular ixtiloflarining 
jiddiy, muhim emasligini, umumiy tom onlarining bosim ekanligini va 
aynan ana shunga asoslanib, ularning kuchini birlashtirish, bir tom onga 
qarab y o ‘naltirish orqali, ulam ing m a’naviy boyligini saqlab qolish va 
rivojlantirish zarurligini ta ’kidlaydi. Bu esa, Antiox ta ’limotida 
eklektik
tendensiyaning mavjudligini k o ‘rsatadi.
Bilish m asalalarini hal etishda A kadem iya va Likey bilan stoiklar 
ta ’limotining o ‘rtasida turadi. 
Hayotning oliy maqsadini
komil inson
257

---

tabiatiga xos va mos b o 'lg an Aql, Jon va Tanada va, demak, kom illikka 
erishishda deb biladi. A ntiox fikricha, faqat dono odam erkin (ozod) 
“boy” va go ‘zaldir. D ono em aslar — aqlsizlar va “qullar”dir.
Eram izdan avvalgi IV asrda pifagorchilik alohida falsafiy m aktab 
sifatida m avjudligini tugatgan. Hayotining oxirgi paytida Platon o ‘z 
sistem asiga pifagoreizm da muhim deb hisoblagan elem entlarni qo'shadi. 
Bu uning jonning taqdiri, m atem atik m iqdorlar va figuralarga borliqning 
m uhim elem entlari sifatida qarash, “Tim ey”ning qator kosm ologik 
g ‘oyalari, boshqa shu kabi ta ’lim otlar edi.
Pifagorchilik k o ‘rinishidagi Platon ta ’limotini 
Spevsipp
(maktab 
boshchisi) va 
Ksenokrat
rivojlantiradi. M a’lumki, bunday platonizm ni 
o ‘z vaqtida Aristotel tanqid qilgan edi. K eyinchalik falsafa sohasidagi 
m uvaffaqiyat m aterialistik ta ’lim otlar tom oniga: epikureizm va va 
stoitsizm ga k o ‘chib o ‘tadi. Platon ta ’limoti ta ’sirini y o ‘qota boshlaydi, 
A kadem iya esa Arkesilay va Karnead davrida qadimgi platonizm dan 
skeptitsizm ga qarab o g ‘adi.
Pifagoreizm an’analarining kesib qo‘yilishi, uning uzil-kesil y o ‘q 
bo ‘lishiga olib kelgani y o ‘q. Pifagoreizm ning yangi tarafdorlari Platon 
ta ’lim otidagi pifagorchilik elem entlariga (Pifagor ta’lim otiga em as) 
e ’tibor qaratdilar. B u platonizm ni qayta tiklashga urinish edi. Yangi 
pifagoreizm haqiqiy platonizm ni Likey va Stoya ta ’lim otlari bilan 
qo ‘shishga urindi. Bu yangi pifagoreizm eram izdan avvalgi III asrga 
qadar bo‘lgan platonizm ga, aniqrog‘I, neoplatonizm paydo bo‘lgan 
davrga qadar o ‘z kuchini saqlab qoldi.
Yangi pifagoreizm tarafdorlari jo n m asalalari m uhokam asida Platon 
va pifagorchilarga suyanishadi. Din bu davrning eng ta ’sirchan kuchi edi.
Eramizdan avvalgi I asrda yangi pifagorchilam ing taniqli arboblari 
G adeslik M odeart, Tianlik A polloniylar edi.
“Payg‘am bar”, “g ‘aroyibot yaratuvchisi” rolida 
Apolloniy
o ‘z 
hayotida pifagorchilar idealini am alga oshirishga uringan.
Pifagorchilik ruhidagi platonik b o 'lg an yana bir shaxs 
Xeroniyalik
Plutarx
(48-120) edi. U biografik janrda yozilgan “Parallel hayot 
tasvirlari”, shuningdek, “Platon dogm asi” asarining m uallifidir. Plutarx 
faqat tanasiz m ohiyatni chin m ohiyat deb hisoblyadi. M ateriya -
m avjudot emas, u shakl v a m ohiyatga o ‘zining miqdoriy xususiyatlariga 
ko ‘ra erishadi. M etafizika va fizika kategoriyalari sim voli (ram zi) - son. 
Oliy ibtido - bir ham da noaniq ikkidir. Ularda ruh va m ateriyaning 
qaram a-qarshiligi o ‘z ifodasini topadi. Bir soni - borliq ibtidosi va 
yaxshilik, ne'm at, m ukam m allik ramzi; noaniq ikki — borliqdagi
258

---

nom ukam m allik, tartibsizlik va o ‘zgaruvchanlikning manbai. B a’zi yangi 
pifagorchilar bir soni bilan xudoni aynanlashtirgan. Xudo - olam ning 
yaratuvchisi va harakati sababi. u o'zidan tashqaridagi materiyani 
tartibga keltiradi v a undan barcha mavjudotlarni paydo qiladi.
Pifagorchi platoniklar to ‘rtta bir-biridan mustaqil boshlang‘ich 
asosni e ’tiro f etishadi:
1) tanasiz shakl yoki sonlar;
2) moddiy asos;
3) olamdagi m avjud ezgulik va tartib ibtidosi;
4) yovuz dunyoviy jo n - dunyodagi yovuzlik manbai.
Bu boshlang'ich to ‘rt asosni tavsiflash va q o'shishda mantiqiy 
ziddiyatlar kelib chiqadi. Masalan, qanday qilib Xudo (faol kuch) 
nomukammal m ateriyaga ta ’sir o'tkazadi va unda o ‘z ifodasini topadi, 
degan savol ziddiyatli edi. B u savolga javob berar ekan, yangi 
pifagorchilar Xudoni yaxlit tanasiz m avjudot sifatida tavsiflashadi. 
Uning ijobiy hislati - kuch. Xususan, Xudo materiyadan olamni 
yaratuvchi 
kuchdir. 
‘'G 'o y alar” - mos yakka m avjudotdlam ing 
proobrazlari.
Olam 
bilan 
Xudo 
o ‘rtasida 
bo‘g ‘in to ‘g ‘risidagi 
ta’limotni 
rivojlantirishda yahudiy m utafakkiri 
Aleksandriyalik Filonning
roli katta. 
U taxm inan eram izdan avvalgi 30 - eram izning 50-yillari yashagan. 40 
yoshida R im gaelchi maqomida kelgan.
Filon falsafasi iudaizmni grek falsafasi bilan qo‘shish tajribasidan 
iborat. Uning qarashlari negizida M oiseyning Besh kitobi yotadi. Ana 
shu B esh kitobda butun grek donishm andligini ko'radi va o 'z
yozm alarida uni talqin qiladi
Falsafaning maqsadini u Xudoni bilishda deb hisoblaydi. Xudo 
olam da ham, m akonda ham boim ay d ig an , lekin u o ‘zida barcha 
narsalarni qam rab oladigan substansiyadir. A rxitektor ko'n glida uy 
loyihasi bo'lgani singari, X udoda — ilohiy logosda, yaratuvchi va 
yaraluvchi orasida yaratilishning ilk m a’naviy obrazi m ujassam dir.
Aql bilan bilib olinadigan olam ning aql yetadigan joyidagi narsa 
ilohiy logosdir. Logos birinchi farishtadir, X udodan birinchi tug'iigan 
o ‘g ‘il. Xudo yorugMik singari ta’sir etadi, y a ’ni o ‘zidan “nurlar 
chiqarib”, narsalarni 
emanatsiya
y o ‘li bilan yaratadi. Biroq bunda 
X udoning energiy'a manbai yo'qolm aydi, energiyasi kamaymaydi.
K o'rinib turibdiki, Fiionning eklektik ontologiyasining mazmuni 
diniy 
dunyoqarashga borib 
taqaladi 
ham da 
kosm ologiya 
bilan 
yakunlanadi. Buning uchun zarur b o ‘lgan m ateriallarni Filon Platon.
259

---

Stoya va yangi pifagorchilar ta ’limotlaridan olgan. Bosh g ‘oyasini esa 
iudaizm dagi X udoning olamni yaratish dogm asidan olgan. Olam
yaratilgan, lekin o'tkinchi emas. Odam, Filon fikricha, yaratilgan 
narsalarning ichida eng oliysi. U hissiy dunyoga ham, g ‘ayrihissiy 
dunyoga ham tegishli. Inson aqli, ayni paytda, ham m ukammal, ham
nom ukam m al, Xudo bilan birlikda ham , undan ajralgan hamdir.
Axloqiy qarashlarida ehtiroslardan to ‘la xalos b o ‘lishni (stoiklarda u 
“apatiya”) targ ‘ib qiladi. Falsafiy qarashlarining yuqori nuqtasini tashkil 
etadigan g ‘oya - nazariy hayotning amaliy hayotga nisbatan afzalligidir. 
Lekin nazariyaning mohiyatini X udoga b o ‘lgan m unosabatda va uni 
bilishda, deb tushunadi.
Filon insonning 
bilish
qobiliyati kuchiga ishonmaydi va bu bilan 
skeptitsizm ga yon bosadi.
N eoplatonizm tahlili shuni ko'rsatadiki, unda Platonning g ‘oyalar, 
borliq, 
uning tuzilishi 
to ‘g ‘risidagi 
g‘oyalari 
sezilarli 
darajada 
rivojlantiril-gan. 
B unda 
pifagorchilar, 
Aristotel, 
stoiklar 
falsafiy 
ta ’lim otlaridagi 
b a’zi 
tushunchalarga, 
m ulohazalarga 
m unosabat 
bildirilgan, ularni qayta anglashga urinishlar bo‘lgan. Shu tariqa, 
neoplatonizm da m um toz grek falsafasi m uayyan darajada falsafiy bahs- 
munozaralar, analitik m ushohadalar predmeti va y o ‘nalishlarini belgilab 
bergan.
Ellinizm davri falsafasi, butunisiga olib qaralganda, falsafiy fikr 
rivojidagi yangi bir bosqichni tashkil etgani m a’lum b o ‘ladi. Uning, 
ayniqsa, falsafaning predmeti, bilishdagi qaram a-qarshi mulohazalar, 
ziddiyatlarning roli, haqiqat v a uning m ezonlari m asalalarini m uhokam a 
etishga q o ‘shgan hissasi salmoqlidir.