A n t ik d a V r fa L sa fa si

Darshanlar - hind falsafiy sistemalari
Darshan —
ko‘rish, ko‘rib chiqish, ko'rilib turish, uchrashish, 
oldindan ko‘rish, idrok, bilish, ichiga kirib borish, tanish va bilish 
m a’nolarida ishlatiladi hamda qadimgi grek termini 
falsafaning
sinonimi 
hisoblanadi. Taniqli hind faylasufi Radxakrishnan fikricha, “darshan” 
atamasi intuitsiyani tekshirib ko‘rish va uni izchil yoyishdan iborat. 
Hatto boshqa sistemalarda ham bu so‘z haqiqatni tushunchalarda 
jonlantiradigan intuitsiya yordamida yoki uning yordamisiz mantiqan 
bayon qilishda qo'llaniladi. U reallik to‘g ‘risida inson aqli egallagan 
barcha qarashlarni bildiradi, agar reallik bitta bo‘lsa, bir narsani 
ifodalamoqchi bo'lgan turli qarashlar bir-biriga zid kelmasligi kerak. 
Ular qandaydir tasodifiy yoki ixtiyoriy ravishda paydo bo‘lgan fikrlar 
bo‘lmay, bitta reallikdan olingan turli qarashlarni aks ettirishi kerak. 
Borrliqni turli tomonidan qamrab oladigan aqlimizdagi 
bunday 
qarashlarning har birini hafsala bilan ko‘rib chiqar ekanmiz, biz reallikni 
mantiqiy tushunchalarda tasvirlashning ikkinchi darajasiga ko‘tarilamiz. 
Reallikni 
mantiqan 
in’ikos 
etishning yetarli 
emasligini 
anglab 
yetganimizda, biz unga intuitsiya yordamida erishishga urinamiz. Unda 
bizning nihoyatda monistik sof “borliq”qa ega bo‘lib, undan yana turli
45 
"B xagavatgita” haqida qarang: А нтология м и ровой философ ии. В 4-х тт. Т.1, ч.1. 
-М .: М ысль, 1969. С .94-107.
39

---

sistemalarda harfma-harf o‘qiladigan 
firning mantiqiy realligiga 
qaytganimizni aytishadi. Oxirgi aytilgan holatga nisbatan oiinganda, 
“darshan” reallikni har qandaychasiga ilmiy tasvirlashni anglatadi. 
0 ‘zining chiroyli noaniqligi bilan bu so‘z falsafiy ilhomlanishning butun 
murkkabligini ko‘rsatadi.
“Darshan” — qalb hissiyotiga ochiladigan m a’naviy idrok, fikrlash 
ko‘lami. Falsafa qayerda boTsa, shu yerda bo‘ladigan qalbning bu 
qarashi haqiqiy faylasufning muhim belgisidir. Demak, falsafaning eng 
yuksak zafarlariga faqat o'zida qalb musaffoligiga erishgan kishilargina 
muyassar bo‘la oladi. Bunday musaffolik insonda qandaydir yashirin 
kuch paydo bo‘lib, uning yordamida hayotni nafaqat idrok etish, balki 
unga musharraf bo‘lgandagina tushuniladigan tajribani donolarcha qabul 
qilishga asoslanadi. Mana shu ichki manbadan zarur m a’lumotlami olib, 
faylasuf hayot haqiqatini, sof intellekt ochib bera olmaydigan haqiqatni 
ko‘rsatadi. Butun tajriba jamlangan sirli makazdan yaratiladigan 
ziyraklik, farosat guldan meva yaralgandek tabiiydir. Haqiqat izlovchi 
uni qidirishga tushishdan avval muayyan muhim shartlami bajarishi 
lozim. Vedanta sutr Shankara o'zining birinchi sutraga bergan 
tushuntirishlarida falsafani o ‘rganuvchi har bir kishi uchun to ‘rtta shartni 
bajarish muhimligini asoslaydi. Birinchi shart mangu va o ‘tkinchi 
narsalar farqini tushunib yetishdan iborat. Flaqiqat izlovchisi bir-biridan 
ajralib turgan faktlardan massividan haqiqatni topib chiqarishga imkon 
beradigan jonli xayolga, tadqiqotchilik ruhiga ega bo‘lishi lozim. 
Ikkinchi shart sodir qilingan amallar natijalaridan hozirgi hayotda ham, 
kelajakdagi hayotda ham bahra olishdan voz kechishdan iborat. Bu shart 
barcha mayda-chuyda xohishlami, shaxsiy manfaatdorlikni va amaliy 
manfaatlarni tark etishni talab qiladi. Faylasuf hayotdan tashqarida turib, 
uni mushohada etishi kerak46.
Darshanlarga - qadimgi hind falsafiy sistemalariga xos umumiy 
xususiyatlar quyidagilardan iborat:
1) ularda diniy-mifologik dunyoqarash ta’siri yaqqol sezilib turadi:
2) barchasi birga mavjud, yonma-yon yashagan bo‘lib, ular ko‘proq 
so f aqliy mushohadaga tayanadi, ilm-u fan bilan aloqasi sayoz, an’anaviy 
hind turmush tarzini ifoda etadi va shuning uchun ham olamni ruh, jon 
orqali tasvirlash, y a’ni unga idealistik yondashish ustuvordir. Buni 
intellekt, tafakkumi vulgarlashtirish, xususan, aqliy faoliyatni moddiy 
jarayon, hissiyotni fizikaviy hodisa deb tushunishda o‘z ifodasini topadi.
46 S .R adhakrishnan. Indian P hilosophy V ol.I. London: Reprinted 2009. P.37-38.
40

---

Ayni paytda, darshanlar ba'zi falsafiy masalalami hal etishda bir-biridan 
keskin farq qiladi.
Hind falsafiy sistemalarini, odatda, veda g‘oyalari, an’analariga 
bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ikki guruhga: 
astika
va 
nastikaga
ajratishadi. 
Astikaga vedalar avtoritetini e’tirof etadigan, ortodoksal, mumtoz 
sistemalar — vedanta, nyaya, vaysheshika, yoga, mimansa va sankxyalar 
mansub. Vedalar avtoritetini tan olmaydigan ta’limotlar qatoriga 
lokayata, buddizm va jaynizm kiradi. Lekin ular tarkibini boshqacha 
talqin qilish hollari ham mavjud. Xususan, ba’zi mutaxassislar darshanlar 
deganda faqat astikani tushunsa, boshqalari ham astikani, ham nastikani 
nazarda tutishadi. A.N.Chanishev 
esa, 
darshanlarni 
falsafiy va 
parafalsafiy turlarga ajratib, keyingisiga buddizm va jaynizmni tegishli 
deb hisoblagani holda, darshanlarning sonini yettitaga keltiradi47.
Avval nastikaga mansub falsafiy sistemalami ko‘rib chiqamiz.
Jaynizm (jina - g‘olib) mohiyatiga ko‘ra mifologiyaga borib 
taqaladi. U 24 yo‘l boshlovchi — tirtxankar (borliqni okean orqali boshlab 
boruvchi) faoliyatini 
ko‘rsatadi, 
shulardan ikkitasi: 
parshva va 
maxaviralar real mavjuddir. Birinchisi Bixar (Sharqiy Hindistonda) 
jam oa tashkil etib, unga qabul qilingan erkaklar va ayollar dunyochilar 
va tarkidunyochilar (asketlar) ga boMingan; ular to ‘rtta amalni 
saqlaganlar: 
aximsa -
birovga yomonlik qilmaslik, 
satya —
haqgo‘ylik, 
asteyya
- o‘g‘irlik qilmaslik, 
aparigraxa
- birovga bog‘lanib qolmaslik, 
dunyo ne’matlaridan voz kechishlik.
Maxavira kshatriylar zotidan bo‘lib, eramizdan avvalgi VI asrda 
yashagan. 
U 
dunyovchilarga 
seks 
bilan 
shug‘ullanmaslikni, 
tarkidunyochi-larga er-xotinlaming bir-biriga xiyonat qilmasligini va 
dunyo lazzatlaridan o ‘zini tiyishni buyurgan. Tarkidunyochilar -
monaxlar o‘rmonlarda yashashgan. Maxaviraning o ‘zi jaynlar jamoasiga 
bosh boigandan keyin (30 yoshida) oilasini tark etib, kiyimsiz va deyarli 
ovqat yemasdan 12 yil umr kechirgan (ko‘zi ochilguncha, ya’ni borliq 
mohiyatini tushunib yetguncha).
Maxavira 14 ta kitob yozib qoldirgan. Eramizga qadar III asrda 
Pataliputra shahrida umumjayn yig‘inida jaynlar kanoni - “Siddxanta” 
tuzilgan va tasdiqlangan. Uning ichida “Kalpasutra” ko‘proq o‘qiladigan, 
yuqoriroq baholanadigan qismi bo‘lib, unda astronomiya, geografiya, 
kosmogoniya, xronologiya, arxitektura, musiqa, raqs, erotika, geterlami 
tarbiyalashga oid ilmiy va amaliy xarakterga ega m a’lumotlar bor.
47 Ч аны ш ев A .H . К урс лекций по деревн ей ф илософ ии. —М .: В ы сш ая ш кола,
1981.С.82.
41

---

Jaynizmda 
braxmanizm 
tanqid 
ostiga 
olinadi, 
vedalarning 
muqaddasligi inkor etiladi, Jaynizmda qon chiqarib qurbonlik qilish 
qoralanadi, boshqa jonzotlar hayotiga rahm qilishga chaqiradi. Jaynizm 
xudolami emas, jaynlarni ulug‘lash zarurligini ta’kidlaydi. Jaynizm 
sansaraga ishonadi, uning maqsadi - azob-uqubatdan iborat deb 
tushuniladigan hayotdan ozod bo‘lish. Jina — bu karma qonunini yengib 
o ‘tgan kishi. Jaynizm — dualistik ta’limot. Unda tirik va o ‘lik dualizmi 
mavjud. Notirik borliq atomlar (anu)dan tashkil topgan, materiya 
(pudgala) - birlashish va bo‘linish xususiyatiga ega bo‘lib, fazo (akosha), 
vaqt (kana), harakatni o‘z ichiga oladi. Tirik tabiat to ‘laligicha jonga ega, 
jon bitta. “Uchta gavhar” - bu: to‘g ‘ri xulq-atvor, to‘g‘ri bilish, to‘g‘ri 
e’tiqod.
Jaynizmning bilish nazariyasi.
Jaynlar “shruti” - avtoritar bilim va 
“matn”ni farqlashadi. Bilishda xotira, tanib-bilish va xulosalash ishtirok 
etadi. “Matn” ga tashqi va ichki dunyo predmetlarini hissiy qabul etish 
va aql bilan bilish kiradi.
Jaynlarda yonma-yon yashaydigan bir necha dunyoning mavjudligi 
tan olinadi: quyi ikki dunyoda gunohkorlar jonini qiynaydigan, ularga 
azob beradigan demonlar (farishtalar) yashashadi; o ‘rta dunyo - yer, 
yuqoridagi dunyo - xudolar yashaydigan dunyo (amaldagina bu dunyo 
mavjud deb hisoblanadi, nazariy jihatdan esa, xudolar mavjudligi inkor 
qilinadi).